Vliegschaamte, is dat wel terecht?

Wil je vandaag een verre reis maken, dan moet je je haast verontschuldigen. Want vliegen lijkt meer dan ooit een doodzonde voor wie begaan is met het klimaat. De werkelijkheid is genuanceerder dan dat.

Je kent ze vast nog wel, de digitale wereldkaart waarop je met rode vlaggetjes kon aanduiden welke landen je al had bezocht. En waar je dan op social media mee kon uitpakken en tonen wat voor een kosmopoliet je wel was. Maar het kan verkeren. Razendsnel zelfs. Want post je vandaag nog zo’n kaart, dan krijg je geheid commentaar over je CO2-uitstoot. Vliegschaamte is komen overwaaien uit Zweden. In 2018 werd de term in Nederland zelfs verkozen tot woord van het jaar. Maar moet je je echt schamen wanneer je op het vliegtuig stapt?

GROEI ZONDER VERGROENING

Transporteconoom Wouter Dewulf (UAntwerpen) zet eerst enkele feiten op een rij. “De luchtvaart is wereldwijd verantwoordelijk voor 2% van de CO2-uitstoot, de boosdoener in de klimaatverandering. Ter vergelijking: het wegtransport is goed voor 30% van de globale CO2-emissie. De industrie, verwarming en elektriciteit eveneens voor 30%. De luchtvaart heeft dus maar een klein aandeel in de totale uitstoot. Het probleem is echter dat de sector sterk groeit, met 4 tot 5% per jaar, en in tegenstelling tot alle andere sectoren, amper vergroent. Daardoor neemt de druk van de luchtvaart op het milieu sterk toe. Zowel het wegverkeer als de industrie hebben de afgelopen jaren grote inspanningen geleverd. De luchtvaart staat nog nergens. Je moet weten dat een vliegtuig gemiddeld 30 jaar meegaat. Dus ook al stoten de recentste toestellen 20 tot 25% minder uit dan hun voorgangers, het zal nog jaren duren eer de volledige vloot vervangen is. Als je enkel de impact op het klimaat bekijkt, dan is een vlucht drie tot vier keer meer vervuilend dan wanneer je dezelfde afstand met de auto aflegt”, aldus Dewulf. “Reken je ook de kost voor de samenleving en het milieu mee – ongevallen, files, gezondheidsproblemen door fijnstof en stikstof – dan is de auto even schadelijk als het vliegtuig. Wil je dus echt milieuvriendelijk reizen, neem dan de trein, die is in elk opzicht het minst belastend.”

Draag je dan niets bij aan het klimaat door minder te vliegen? “Er speelt natuurlijk een zekere marktdynamiek”, zegt de transporteconoom. “Het zou goed zijn als luchtvaartmaatschappijen een verkoopargument zouden maken van vergroening. Als er dan meer wordt gevlogen met milieuvriendelijke maatschappijen, kan dat iets in gang zetten.” Maar moet je je schamen wanneer je het vliegtuig neemt? “Ik denk het niet,” antwoordt Dewulf, “want dan moet je ook autoschaamte en verwarmingsschaamte hebben. De luchtvaart is vervuilend, maar wordt onterecht zwaar aangepakt in vergelijking met andere zaken. Het is een symbool geworden. Voor mijn part hoeft niemand zijn vliegvakantie te laten. Je kan veel meer doen voor het klimaat door je huis te isoleren of vaker de fiets te nemen.”

MENSEN HEBBEN IMPACT

“Ik denk dat je de impact van mensen niet mag onderschatten. Bedrijven reageren wel degelijk op wat consumenten vragen, en de overheid op wat kiezers willen”, zegt Laurien Spruyt, transportspecialist bij de Bond Beter Leefmilieu. “Eigenlijk hopen wij vooral dat de luchtvaart een groener beleid gaat voeren. Maar aangezien dat er op dit moment nog niet is, is minder vliegen het enige wat je nu kan doen. Vliegen is trouwens niet alleen schadelijk voor het klimaat, maar ook voor de leefomgeving in de buurt van luchthavens.”

Om de CO2-uitstoot van een vliegreis te compenseren, kan je bij de meeste reisorganisaties en luchtvaartmaatschappijen vrijwillig extra betalen. Het geld wordt dan bijvoorbeeld gebruikt om bomen aan te planten of geïnvesteerd in projecten die verhinderen dat tropisch woud wordt gekapt. Volgens sommigen beter dan niets, volgens anderen heeft het veel weg van een middeleeuwse aflaat, het afkopen van schuld. “Het is goedbedoeld,” aldus Spruyt, “maar brengt weinig zoden aan de dijk. Veel van deze projecten worden niet goed gecontroleerd, en vaak gaat het om plannen die toch al moesten worden gerealiseerd. Je doet dus niets extra.” Het compenseren van een vliegtuigzitje is trouwens niet erg succesvol. Uit cijfers van de internationale luchtvaartorganisatie IATA blijkt dat slechts één op de 100 reizigers dit doet.

“De trein is effectief het beste alternatief”, bevestigt Spruyt. “Treinen zijn nu al veel minder vervuilend dan andere vervoersmiddelen en bovendien staat de treintechnologie zover, dat het spoorvervoer binnenkort naar een nuluitstoot gaat. In de luchtvaart is het klimaatbeleid daarentegen onbestaande. En wat vooral niet klopt: zowat alle andere vormen van transport worden belast, de luchtvaart niet.”

En dan de hamvraag. Moeten je je verontschuldigen omdat je het vliegtuig neemt? “Nee”, klinkt het verrassend bij de transportdeskundige van de Bond Beter Leefmilieu. “Want het is niet de schuld van de mensen dat er onvoldoende alternatieven zijn en geen vergroening in de luchtvaart. Al zijn er natuurlijk gradaties in vlieggedrag. Vliegen om een weekend te shoppen in Barcelona vind ik absurd. Maar ik geef toe dat ook ik de drang heb om de wereld te zien. Binnen Europa reis ik zoveel mogelijk met de trein. Enkel voor een verre reis neem ik het vliegtuig, maar zeker niet elk jaar.”

3 MILJARD TOERISTEN

Van alle vluchten wereldwijd wordt een derde gemaakt door toeristen. De andere vliegverplaatsingen gebeuren onder meer voor het werk of om familie op te zoeken. Met drie miljard toeristen per jaar is de toeristische sector zich bewust van haar ecologische impact. “Wij hebben er alle belang bij om de tak waar wij op zitten niet af te zagen”, zegt Eric Bonnardière, CEO van Evaneos, een reisorganisatie die zich specialiseert in duurzame reizen. “Als sector moeten wij razendsnel de omschakeling maken naar duurzaam toerisme. Ik wil als CEO van een reisorganisatie niet moraliseren. Maar eigenlijk vind ik dat je een soort kosten-batenanalyse moet maken wanneer je vliegt. Wanneer je bijvoorbeeld enkel met lokale agenten werkt, zoals wij doen, dan draag je bij aan de lokale economie. Wie zich onderdompelt in de plaatselijke cultuur verruimt zijn blik. Dan is in mijn ogen die verre vliegtuigreis wel verantwoord.”

“Bovendien trekt op dit moment 46% van alle toeristen naar dezelfde tien landen. Als je dat kan opentrekken, wordt de overlast gespreid en kunnen ook minder bekende regio’s van economische groei genieten. In IJsland bijvoorbeeld trok de toeristische hype het land helemaal uit de financiële crisis. Het gaat bovendien om jobs die niet kunnen worden gedelokaliseerd”, besluit Bonnardière. “Natuurlijk bestaat de echte oplossing uit nieuwe technologie. Maar ik vrees dat het nog 50 jaar duurt alvorens een elektrisch vliegtuig de lucht in gaat.”

NIET CULPABILISEREN

Ook Maarten Boudry, wetenschapsfilosoof aan de Universiteit Gent, mengt zich graag in het debat over vliegen. “Ik denk dat het geen zin heeft individuen te culpabiliseren. Want laat ons eerlijk zijn, iedereen gaat graag met vakantie. En reizen heeft ons nieuwe culturen en andere werelden leren kennen. Studies tonen aan dat daadwerkelijk in aanraking komen met andere culturen de empathie en het onderlinge vertrouwen vergroot. Het verbreedt je kijk op de wereld en is een wapen tegen etnocentrisme. Trouwens, de grootste stijging in toerisme en luchtvaart zit in de groeilanden, waar mensen zich eindelijk ook vluchten kunnen permitteren. China bijvoorbeeld, bouwt 200 luchthavens per jaar. Gaan wij hen dat verbieden, nadat we het jaren zelf hebben gedaan?”

Blijven vliegen dan maar? “Het is altijd goed om na te denken over je eigen gedrag. Zelf vlieg ik minder omdat ik het soms een vorm van decadentie en verspilling vindt”, aldus de filosoof. “Maar als individu kom je met minder vliegen nog niet in de buurt van de oplossing van het klimaatprobleem. Nuttiger dan minder vliegen is stemmen voor een politieke partij die een koolstofbelasting invoert. Of projecten steunen die echt een verschil maken in de strijd tegen de opwarming van de aarde.”