Van nonsens tot bewezen

Uitgerekend op een moment dat stralingstechnologie niet meer uit ons leven weg te denken is, veroorzaakt ze onrust en onzekerheid. Want weinig fenomenen worden zo vaak geassocieerd met kanker als straling. Tijd om feiten, fabels en vermoedens van elkaar te scheiden.

Krijg je kanker door een gsm te gebruiken? Loop je een verhoogde kans op kwaadaardige tumoren als je onder de CT-scanner gaat of onder een hoogspanningslijn woont? En is het wel veilig om doorstraald voedsel te eten? De ene denkt van wel, de andere meent van niet, maar de meerderheid twijfelt omdat de berichtgeving vaak tegenstrijdig is. Tijd voor een infodag, meende de Stichting tegen Kanker.

1 Straling door gsm, wifi, relaisantennes Niet bewezen, voorzichtigheid aanbevolen

Is de straling van draadloze communicatiesystemen schadelijk voor onze gezondheid? De vraag is zo oud als de mobiele telefoon. Tot de dag van vandaag kan de wetenschap hier geen duidelijk en sluitend antwoord op formuleren. De medische en wetenschap- pelijke wereld telt zowel believers die overtuigd zijn van de kwalijke gevolgen, als non-believers die blootstelling aan deze stralen niet als een gezondheidsrisico inschatten. Over geen andere straling heerst er wereldwijd zoveel controverse als over die van de gsm. Ook in ons land zijn drukkingsgroepen actief om het publiek te overtuigen van de schadelijke effecten van gsm- en wifi-straling.

Over welke stralen gaat het?

Draadloze communicatiesystemen maken gebruik van microgolven, die deel uitmaken van de radiofrequenties: de zogeheten niet-ioniserende stralen. In het geval van gsm’s gaat het om lage doses van deze stralen. Maar de effecten ervan zijn nog steeds niet goed gekend. Prof. Luc Verschaeve, onderzoeker bij het Wetenschappelijk Instituut van de Volksgezondheid: “De meeste wetenschappers zijn er vandaag van overtuigd dat de effecten van deze lage dosissen niet gevaarlijk zijn. Er zijn wetenschappelijke experimenten gekend, waarbij cellen of dieren werden blootgesteld aan hoge stralingsdosissen. Maar het is fout om die resultaten zomaar te extrapoleren naar situaties van lage blootstelling, wat het geval is bij gsm-gebruik of in de buurt van een zendmast. Om de echte effecten te achterhalen, zijn grootschalige epidemiologische onderzoeken nodig bij mensen. Maar ik betwijfel of we er ooit zullen in slagen om een sluitend antwoord te formuleren. Een internationale werkgroep van experten heeft een kritische evaluatie gemaakt van de bestaande studies. Zij kwamen tot de conclusie dat het vooralsnog niet helemaal uit te sluiten valt dat gsm-straling kanker veroorzaakt. De meerderheid van de studies legt die link niet, maar er zijn enkele ernstige onderzoeken die wijzen op een mogelijk verhoogd risico op hersenkanker (gliomen). Ook het ontbreken van lange- termijn studies zet aan tot de nodige voorzichtigheid. Daarom krijgt gsm-straling uit voorzorg het label mogelijk kankerverwekkend mee.”

Conclusie

Er blijven een aantal onzekerheden overeind. Dat betekent niet dat u uw mobieltje moet buitengooien maar tracht, waar mogelijk, blootstelling aan straling te beperken.

2 Medische straling: RX, CT-scan, mammografie Kankerverwekkend vanaf een bepaalde dosis

Geen ruimte voor twijfel hier: de medische wereld is het erover eens dat blootstelling aan een te hoge dosis ioniserende straling kankerverwekkend is. Tot dit type straling behoren RX-stralen, CT-scan, mammografie, radiotherapie e.a.

Wanneer is er sprake van een te hoge dosis?

Prof. dr. Wilfried De Neve, radiotherapeut UZ Gent: “De precieze grens waarop de veilige zone wordt overschreden en de straling mogelijk scha- de kan veroorzaken, is niet met 100% zekerheid gekend. Algemeen wordt aangenomen dat men in de gevarenzone belandt vanaf 20 microsievert per jaar. Hoe moet u dat concreet inschatten? Wij leven en werken in een omgeving waar we sowieso aan natuurlijke straling uit de bodem blootstaan. In België bedraagt die gemiddeld 3 microsievert per jaar, onder de veilige marge dus. Wie medische beeldvorming ondergaat, ziet zijn dosis straling toenemen. Die stapelt zich op en moet u optellen bij de al aanwezige natuurlijke straling.”

“De ene scan is de andere niet. Hoeveel straling u te verwerken krijgt, hangt af van het type onderzoek. Een mammografie of een tandradiografie blijft beperkt tot 0,13 microsievert: erg laag dus. RX-onderzoeken bij rugproblemen stellen de patiënt aan relatief hoge doses bloot. Dit type onderzoek is bovendien vaak onnodig om de diagnose te stellen. Wie twee keer per jaar onder de Pet- of CT-scanner gaat, zit meteen boven de veiligheidsgrens van 20 microsievert. Dan is het belangrijk om de voordelen van het onderzoek af te wegen tegen de mogelijke risico’s.”

“Ook bij het plaatsen van een stent of het opsporen van een slagadervernauwing, is er sprake van een erg hoge dosis ioniserende straling die de veilige zone overschrijdt. Maar hier wegen de voordelen van de ingreep zwaarder dan het risico van de blootstelling. In België bestaat jammer genoeg nog steeds geen dosisregister waarin per patiënt wordt bijgehouden aan hoeveel straling hij werd blootgesteld via medische onderzoeken. Zo’n register zou artsen enorm helpen om voorzichtiger om te springen met technische onderzoeken en overbodige herhaalonderzoeken te vermijden. Want wie van ons weet exact hoeveel scans hij in zijn leven al heeft laten nemen?”

In de radiotherapie worden zo mogelijk nog veel hogere (tot duizenden keren hoger) doses gebruikt dan bij medische beeldvorming. Deze potentieel kankerverwekkende radiotherapie wordt vandaag voornamelijk toegepast bij de behandeling van... kan- ker. “Het lijkt paradoxaal maar bij kanker wegen de voordelen van radio-therapie – het bestrijden van de tumor – veel meer door dan de mogelijke nadelen: het veroorzaken van een nieuwe tumor in omliggend weefsel dat mee bestraald wordt. Uit onderzoeken blijkt dat deze therapie tot meer genezing leidt dan ze nieuwe kankers doet ontstaan. Wie behandeld werd met radiotherapie, wordt levenslang opgevolgd. En de medische wereld sleutelt volop aan technieken om de machines nog gerichter te doen stralen zodat gezond weefsel gespaard blijft. Hadrontherapie is een bijzonder veelbelovende oplossing omdat een veel lagere doses straling het omliggende weefsel treft. Dit type therapie is wel extreem duur en in ons land voorlopig nog niet beschikbaar.”

Conclusie

Ioniserende stralen van CT- en RX- toestellen brengen schade toe aan het genetische materiaal van de cellen. Dat maakt hen vatbaarder voor kanker.

3 Uv-stralen: zon en zonnebank Kankerverwekkend

Onbeschermd en overmatig zonnebaden of onder de zonnebank gaan, verhoogt wel degelijk het risico op huidkanker. De medische wereld is daarover formeel. Maar zonnen is nog lang niet het nieuwe roken. Terwijl iedereen vandaag beseft dat tabaksgebruik rechtstreeks verantwoordelijk is voor verschillende vormen van kanker, is die bewustwording en de bijhorende gedragsaanpassing er voor het zonnen nog lang niet.

De prognoses voor de komende jaren zien er niet rooskleurig uit. Huidkanker is sinds enkele jaren aan een stevige opmars bezig. In Nederland verwachten deskundigen dat binnenkort één op de zes mensen voor de leeftijd van 85 jaar een vorm van huidkanker zal ontwikkelen. “Die cijfers zijn erg relevant voor België omdat we qua huidtypes en blootstelling aan de zon, sterk op onze noorderburen lijken. Als we ons zongedrag niet aanpassen, verwacht ik de komende jaren een epidemie van huidkanker”, voorspelt professor dermatologie Marjan Garmyn, KU Leuven.

Om welke straling gaat het?

“De zon straalt een wijd spectrum aan elektromagnetische stralen uit. Het ultraviolette spectrum, kortweg uv, maakt daar deel van uit. Alleen uvB- en uvA-stralen bereiken onze huid. Zonnebanken moet u zien als kunstmatige bronnen van uv. Een zonnebank levert voornamelijk uvA af en in mindere mate uvB. Maar deze stralen hebben een hogere intensiteit dan die van de zon.

Het zijn precies die schadelijke uvA- en uvB-stralen die onze huid haar zo felbegeerde bruine tintje bezorgen. Dat bruiningsproces is eigenlijk een reactie waarmee de huid zich tracht te beschermen tegen de uv-stralen. Daarbij maakt de huid extra pigment aan. De normale pigmentatie raakt hierdoor ontregeld en dat berokkent schade aan het DNA van de huidcellen. De belangrijkste effecten van deze processen zijn voortijdige huidveroudering en huidkanker. Vooral de uvB-stralen veroorzaken veel oxidatieve stress en mutaties.”

Toch loopt niet iedereen evenveel risico. Ook uw huidtype bepaalt uw gevoeligheid. Mensen met een blekere huid, rood of blond haar en blauwe ogen zijn extra kwetsbaar en moeten steeds een goede zonnebescherming gebruiken.

“De link tussen huidkanker en uv-stralen hangt ook af van het soort huidkanker. Bij niet-melanome huidkankers speelt de totale dosis zonneschade die u tijdens uw leven oploopt een grote rol. Wie van kinds af aan vaak onbeschermd de zon trotseerde, loopt kans op huidtumoren zoals spinocellulair carcinoom. Deze vorm van huidkanker duikt vooral op lichaamsdelen op die altijd veel zon hebben gezien, zoals de handrug, het gelaat of een kalend hoofd. Positieve kanttekening hierbij is dat deze tumoren vrij goed te behandelen zijn.”

“Dat ligt anders bij de melanomen, de meest bekende en veruit de gevaarlijkste vorm van huidkanker. Slechts 4% van alle huidkankers zijn melanomen maar ze zijn goed voor 80% van alle overlijdens door huidkanker. Melanomen zijn vaak agressief en kunnen voor uitzaaiingen zorgen via de lymfevaten. Deze tumoren manifesteren zich meestal op plekken die acute zonnebrand oplopen, nadat ze een heel jaar onder kledinglaagjes werden weggestopt, zoals de rug, de billen, de buik. Bekende voorbeelden zijn vakantiegangers van wie de huid meteen vuurrood kleurt na één dagje strand.”

“Melanomen uiten zich in onregelmatige moedervlekken. Het gebruik van bepaalde geneesmiddelen zoals antibiotica of medicatie die de immuniteit onderdrukt na een transplantatie, maken de huid extra gevoelig voor schadelijke uv-straling. Bepaalde geparfumeerde producten kunnen een gelijkaardige reactie uitlokken.”

Conclusie?

Blootstelling aan uv-stralen, of ze nu rechtstreeks van de zon afkomstig zijn of van de zonnebank, blijft de belangrijkste beïnvloedbare factor voor huidkanker.

4 Bestralen van voeding om te koken én te bewaren Niet kankerverwekkend

Het doorstralen van voedsel is vandaag al lang ingeburgerd als bereidingstechniek. Het meest bekende voorbeeld is het koken en opwarmen van voedsel in de magnetron. Daarbij worden elektromagnetische stralen ingezet om het voedsel te verhitten. Deze stralen zijn zelf niet warm maar brengen de watercellen in het voedsel in beweging. De stralen kunnen tot enkele centimeters in de voeding binnendringen. Op die manier brengen ze warmte in het voedsel tot stand.

Hoe veilig is dit?

“Over de veiligheid is er weinig discussie”, vertelt docent en diëtist Dirk Lemaître (KH Leuven). “De elektromagnetische stralen in microgolf-ovens beantwoorden aan de internationale richtlijnen die bepalen dat er geen reststralen in het voedsel mogen achterblijven. Bij normaal gebruik van een magnetron gebeurt dat niet. Maar de microgolfoven moet wel in perfecte staat zijn. Schade aan de deur of de buitenrand kan ervoor zorgen dat lekstralen toch naar buiten sijpelen. Weke lichaamsdelen zoals ogen kunnen hierbij schade oplopen.”

Relatief nieuw en veel minder bekend is het gebruik van stralen om voeding te bewaren. Het is een alternatieve bewaartechniek die ook voordelen biedt tegenover klassieke methoden zoals invriezen of steriliseren, waarbij de smaak vaak wordt aangetast. Bij het doorstralen van voedsel is dat niet het geval. De voeding wordt met een lage dosis ioniserende stralen behandeld. Deze stralen beschadigen het DNA van micro-organismen zoals bacteriën en insecten die verantwoordelijk zijn voor het bederf van voedsel. Met als gevolg dat die zich niet verder kunnen delen en het voedsel veilig wordt bewaard. Ook de nutritionele eigenschappen, zoals vitamines en mineralen, blijven intact. Het doorstralen gebeurt vaak wanneer voedsel al in de verkoopverpakking zit.

“Deze bewaartechniek is vandaag nog steeds duurder, omdat het in gespecialiseerde bedrijven gebeurt. Bovendien heeft doorstraald voedsel bij veel consumenten een negatieve reputatie, vanwege die straling. Dat is onterecht want organisaties wereldwijd zijn het eens over de veiligheid van de techniek. Vandaag is het in Europa alleen toegelaten voor gedroogde specerijen en kruiden, maar in de toekomst komt er een uitgebreidere lijst met voedingsmiddelen die mogen worden bestraald voor bewaring. In ons land worden ook al garnalen, zeevruchten en schelpdieren doorstraald. De consument kan die eetwaren herkennen aan het speciale logo of etiket dat aangeeft dat het om doorstraald voedsel gaat.”

Conclusie

Wanneer bij het doorstralen van voeding de voorgeschreven internationale normen worden gehanteerd, is deze techniek volstrekt veilig voor de gezondheid.

Met dank aan de Stichting tegen kanker, www.kanker.be

Kari Van Hoorick

76% van de Belgen denkt dat je er goed aan doet om elk jaar een volledige lichaamsscan te laten nemen

55 % van de Belgen gelooft dat je kanker krijgt door naast een kerncentrale te wonen

49% van de Belgen meent dat je kanker kan krijgen van een gsm