Speeksel, waarvoor dient dat?

Speeksel produceren we heel discreet maar wel dag en nacht. Het proces past zich voortdurend aan, aan onze activiteiten en behoeften. Maar waartoe dient speeksel? En hoe komt het dat de productie soms niet perfect verloopt?

Als heerlijke geuren uit de keuken onze neus prikkelen, voelen we hoe onze smaakzin wordt geactiveerd. Soms moeten we een teveel aan speeksel weg-slikken... Iedereen kent deze Pavlov-reflex. Maar wist u dat speeksel naast de spijsvertering nog andere belang-rijke functies heeft?

Drie bronnen

Speeksel wordt geproduceerd door de speekselklieren en daar hebben we drie soorten van: de parotisklieren (vlak voor en onder het oor), de submandibulaire klieren (onder de mandibula, het onderkaakbeen) en sub-linguale klieren (onder de tong).

Speeksel bestaat vooral uit water, maar ook uit mucus (slijm), spijsverteringsenzymen en ionen. De drie soorten klieren produceren speeksel dat lichtjes verschillend is. “Dat van de parotisklieren is het meest vloeibare. Het bevat meer water dan dat van de andere klieren”, verduidelijkt prof. Pierre Damseaux, stomatoloog in het Brusselse Universitair Verplegings Centrum Brugmann. “Het is vooral dit speeksel dat wordt uitgescheiden bij stimulatie, bijvoorbeeld door een maaltijd te ruiken of te denken aan voedsel. De uitscheiding door de submandibulaire klieren is wat kleveriger, en deze van de sublinguale klieren nog meer, want dat bevat meer slijm.”

De speekselproductie verloopt continu, maar vermindert toch tijdens de nacht. “We produceren minstens een halve liter speeksel per dag, zonder rekening te houden met de momenten dat het proces ook nog extra wordt gestimuleerd tijdens de maaltijden,” legt prof. Damseaux uit. De maximale hoeveelheid zou tot 3 liter per dag bedragen.”

Drie functies

Wie hoorde nooit zeggen dat je langzaam moet kauwen om de spijzen goed te laten doordringen van speeksel zodat ze gemakkelijker verteren? Deze raad klopt helemaal, maar speeksel heeft nog andere functies.

Reinigen

Speeksel zorgt voor een permanente zelfreiniging van de mondholte. “En dit op twee manieren: door het simpele mechanisme van het wassen, zoals een stroom water die bacteriën en kleine stukjes voedsel met zich meeneemt. Bovendien bevat het speeksel ook antibacteriële elementen. Als de productie vermindert, dan vermenigvuldigen de bacteriën zich dat het een lieve lust is. We merken trouwens dat mensen die lijden aan onvoldoende speekseltoevoer, ook vrij veel tandcariës hebben. Het speeksel beschermt ons dus tegen tandbederf en infecties.”

Smeren

“Speeksel werkt een beetje zoals motorolie”, legt prof. Damseaux uit. “Het smeert als het ware ons mond-slijmvlies. Mensen die een droge mond hebben, klagen van pijn omdat hun slijmvlies droog is en op een hinderlijke manier tegen elkaar schuurt.” Deze goede smering vergemakkelijkt ook het spreken: we weten allemaal hoe moeilijk het is om met een droge mond te spreken!

Verteren

Dankzij de enzymen die het bevat (voornamelijk amylasen die werken op de meervoudige suikers), helpt het speeksel bij de spijsvertering. “Belang-rijk is dat deze amylasen gevoelig zijn voor warmte! Indien u bijvoorbeeld pasta eet waarvan de temperatuur hoger is dan 40°C, zal het speekselamylase zo goed als inactief zijn. Misschien zijn we genetisch geprogrammeerd om warm te eten? Maar dit heeft geen consequenties voor de spijsvertering, want amylase wordt ook in de pancreas gevormd.”

Eén nevenverschijnsel

“Het tekort aan speeksel, het gevoel een droge mond te hebben, is het meest frequente pobleem waarmee we geconfronteerd worden”, legt prof. Damseaux uit. “We spreken dan dan over hyposialie. De voornaamste oorzaak is het gebruik van medicatie.”

Een belangrijk secundair effect

Veel geneesmiddelen hebben als secundair effect dat ze de speekselproductie verminderen: slaap- en kalmeermiddelen, anxiolytica (tegen angst en onrust), antidepressiva,... “Dit soort medicatie wordt door heel wat mensen genomen en er is zelfs een tendens om er te kwistig mee om te springen, zelfs wanneer het psychologische probleem al is opgelost. Maar daarnaast hebben (onder meer) bloeddrukverlagende medicamenten, middeltjes tegen diarree, tegen pijn en tegen de ziekte van Parkinson een invloed op de speekselproductie. De lijst is lang. We moeten ook beseffen dat speekselklieren die niet worden gestimuleerd, wegkwijnen.”

De consequenties van speekseltekort zijn meervoudig: bovenop het vervelende gevoel (een droge mond), zal er een toename van cariës zijn en mogelijk ook vorming van stenen in de kanaaltjes van de speekselklieren, speeksel-lithiasis. “Wanneer de kwantiteit van het speeksel vermindert, is het vooral het watergehalte ervan dat vermindert. De hoeveelheid slijm blijft gelijk. Het speeksel wordt dus dikker, wat de mogelijkheid tot vorming van stenen vergroot.”

Hyposialie treft meer vrouwen dan mannen, en vooral vrouwen na de menopauze. “Het profieltype is de vrouw in de menopauze die ook tranquillizers neemt.”

Geen evidente oplossing

De behandeling van hyposialie is niet eenvoudig. “Wie lijdt aan de ziekte van Parkinson gaat de behandeling niet onderbreken omdat hij een droge mond heeft. En ook wie al een hele poos tranquillizers neemt, zal het niet gemakkelijk hebben om ermee te stoppen! Zeker, er bestaan ook geneesmiddelen die de speekselklieren stimuleren. Maar deze zullen ook de andere klieren stimuleren, wat weer andere ongemakken veroorzaakt: overdadige transpiratie, risico op maagzuur en -zweren, enz. Men kan ook zijn toevlucht zoeken in vervangmiddelen voor het speeksel: vloeistof, spray, kauwgum,... Maar hun effect is vluchtig.”

Voldoende water drinken blijft essentieel. “Indien u gedeshydrateerd bent, bespaart het lichaam op water en zal er ook minder speekselproductie zijn.” Interessant om te weten is, dat het dorstgevoel vermindert met de jaren. Denk er dus aan regelmatig te drinken, zeker in warme periodes.

Een primitieve reflex

Sporadisch gebeurt het dat uw mond bij plotse angst helemaal droog wordt. “Dit is een primitieve reflex”, stelt prof. Damseaux. “Dan bent u heel alert, sommige lichaamsfuncties zullen plots beter functioneren, andere juist trager. Dit is het geval bij het spijsverteringsproces en bij de speekselaanmaak. Indien u wordt opge-schrikt door een leeuw die u wil aanvallen, denkt u niet meteen aan wat u straks op uw bord zult krijgen...”

Gwenaëlle Ansieau