Praktische gids voor wie erft

Een overlijden is een ingrijpende gebeurtenis, waarbij helaas ook administratieve beslommeringen horen. Al is dit het laatste waar uw hoofd naar staat, toch is het soms nuttig op dat ogenblik al te denken aan later. Meer bepaald aan de erfenis.

Wie erft, erft niet enkel tegoeden maar ook eventuele schulden. Als de balans overhelt naar de negatieve kant, doet u er als potentiële erfgenaam beter aan vriendelijk te bedanken voor de erfenis. De hamvraag is echter: hoe komt u dat tijdig te weten? In deze tekst overlopen we de verschillende mogelijkheden en fases, aan de hand van een concreet voorbeeld: het gezin van Rik en Marie Desmedt.

Wie erft als Rik overlijdt? Hoe wordt de waarde van de nalatenschap bepaald? En als iemand ze aanvaardt, wanneer moet hij of zij dan successierechten betalen en hoeveel bedragen ze?

De theorie klinkt relatief eenvoudig: is er geen testament gemaakt, geen schenking aan de echtgeno(o)t(e) en ook geen huwelijksovereenkomst, dan spelen de regels van de ‘wettelijke erfopvolging’ zoals opgenomen in het burgerlijk wetboek. Helaas is de praktijk soms minder simpel...

WEETJE U zult in ieder geval een aantal kopies van de overlijdensakte nodig hebben. Meestal zorgt de begrafenisondernemer daar automatisch voor.

Doorloopt u nu, samen met ons even de verschillende mogelijkheden, aan de hand van ons voorbeeld.

Rik en Marie Desmedt hebben drie kinderen, Wim, Els en Jan. Rik overlijdt. Rik en Marie hebben een eigen huis van euro 120.000, een auto die nog euro 7500 waard is, meubels voor euro 12.000 en voor euro 25.000 kasbons. Rik erfde een bouwgrond van euro 75.000. Rik en Marie zijn getrouwd onder het wettelijk stelsel van gemeenschap.

1. Wie erft... ...als er geen overeenkomst, testament of schenking is

Marie erft het vruchtgebruik van Riks volledige nalatenschap. Dit betekent dat ze in het huis mag blijven wonen, en er het ‘genot’ van mag hebben, maar dat ze het bijvoorbeeld niet mag verkopen. Het heeft daarbij geen belang of het huis een gemeenschappelijk goed was of een eigen goed van de overledene. Marie mag ook met de auto blijven rijden, maar ze mag hem niet verkopen.

De kinderen erven elk 1/3de van de naakte eigendom van de nalatenschap van hun vader. Als er kinderen zijn, heeft het huwelijksvermogensstelsel geen belang. Maar stel dat Rik en Marie geen kinderen hadden, dan maakte het wel degelijk een verschil. Bij een stelsel van gemeenschap van goederen, wordt de langstlevende volle eigenaar van de gemeenschap en vruchtgebruiker van de eigen goederen van de overledene. Bij een scheiding van goederen, erft de langstlevende enkel het vruchtgebruik van de helft van de onverdeelde eigendom. Zo komt hij of zij dus ‘in samenloop’ met de schoonfamilie.

Plaatsvervulling Stel dat één van de kinderen (bijv. Els) al overleden zou zijn, dan krijgen haar kinderen haar deel van de erfenis van Rik (‘plaatsvervulling’ in het jargon). Heeft Els geen kinderen, dan wordt het deel van Els verdeeld over haar broers. Els’ echtgenoot erft niets, want hij is geen erfgenaam van Rik.

...als er een overeenkomst, schenking of testament is

1. In dit geval heeft Rik de regels van het wettelijk erfrecht gedeeltelijk aan de kant geschoven. Gedeeltelijk, want aan de ‘reserve’ of het ‘voorbehouden deel’ van sommige erfgenamen (kinderen, ouders, echtgenote) kon hij niet raken.

2. Als ze getrouwd zijn onder een stelsel van gemeenschap, kunnen de echtgenoten in een huwelijksovereenkomst bepalen dat, bij het overlijden van de eerste echtgenoot, de langstlevende alles krijgt. De kinderen erven dan pas als ook hun tweede ouder overleden is.

De schenkingen die de overledene gedaan heeft, moeten aangegeven worden. Zo kan de werkelijke nalatenschap samengesteld worden en het deel dat elke erfgenaam krijgt. Op fiscaal vlak worden de schenkingen die de laatste 3 jaar gebeurd zijn, bij de nalatenschap gerekend.

LET OP Een clausule in het contract waarbij de langstlevende alles erft, biedt grote bescherming, maar is fiscaal duurder.

WEETJE In Vlaanderen is er een grote verandering op til wat de successierechten tussen echtgenoten en samenwoners betreft. Het Vlaams regeerakkoord voorziet in de afschaffing van de successierechten op de gezinswoning. Het is wachten op een aanpassing van het decreet dat een en ander concreet regelt.

2. Wat zit er in de nalatenschap?

Wat er precies in de nalatenschap zit, hangt bij een gehuwd persoon in de eerste plaats af van het huwelijksvermogensstelsel. Naargelang dit stelsel bestaat de nalatenschap uit één, twee of drie vermogens.

Sloten Rik en Marie geen huwelijksovereenkomst, dan vallen zij onder het wettelijk stelsel van gemeenschap. In dit geval zijn er drie vermogens: het eigen vermogen van Rik, het eigen vermogen van Marie en het gemeenschappelijk vermogen. Het eigen vermogen bestaat uit de goederen die Rik en Marie al bezaten voor hun huwelijk of die ze tijdens hun huwelijk gekregen hebben door erfenis, schenking of testament.

De nalatenschap van Rik bestaat in dit geval dus uit zijn eigen vermogen (de bouwgrond van euro 75.000) vermeerderd met de helft van het gemeenschappelijk vermogen.

Dit betekent:

bouwgrond (volledig)a 75.000

huis (de helft van 120.000)a 60.000

kasbons (de helft van 25.000)a12.500

meubels (de helft van 12.000)a 6.000

auto (de helft van 7.500)a 3.750)

Totaal:a 157.250

Sloten Rik en Marie een huwelijksovereenkomst, dan konden zij ook voor het wettelijk stelsel kiezen, maar bijv. met bijkomende bescherming voor de langstlevende.

In een huwelijksovereenkomst konden Rik en Marie ook kiezen voor een scheiding van goederen. Dan zijn er geen drie, maar twee vermogens: het eigen vermogen van Rik en het eigen vermogen van Marie. Het huis, de meubels, de auto en de kasbons zijn de onverdeelde eigendom van Rik en Marie.

De nalatenschap bevat dan het eigen vermogen van Rik plus de helft van de onverdeelde eigendom. Dit betekent concreet:

euro 75.000 + euro 82.250 = euro 157.250

Dit totaalbedrag is hetzelfde als bij het wettelijk stelsel, maar er is een verschil in de manier waarop dit bedrag geërfd wordt als er geen kinderen zouden zijn (zie verder).

Rik en Marie konden ook kiezen voor een volledige gemeenschap. In zo’n stelsel is er maar één, gemeenschappelijk, vermogen.

Riks nalatenschap bevat in dit geval de helft van dit gemeenschappelijk vermogen:

bouwgrond (de helft van 75.000)a 37.500

huis (de helft van 120.000)a 60.000

kasbons (de helft van 25.000)a 12.500

meubels (de helft van 12.000)a 6.000

auto (de helft van 7.500)a 3.750

Totaal:a 119.750

3. Wat is de nalatenschap waard?

Een erfenis is niet altijd een geschenk! Om de beslissing (aanvaarden of verwerpen) te kunnen nemen, moet u een balans opmaken. In ons voorbeeld neemt Marie het best contact op met haar notaris. Op basis van de persoonlijke documenten, de verzekeringspolissen en de informatie van de bank, zal de notaris de situatie evalueren.

TIP Wacht niet tot iemand overlijdt om samen met uw notaris te bekijken of de organisatie van uw vermogen optimaal is afgestemd op uw familiale situatie! LET OP voor het bankonderzoek: het heeft geen zin een te laag bedrag aan te geven. De fiscus is immers ook op de hoogte van de waarde van een groot aantal zaken. Bij twijfel over de aangegeven waarde zal hij inlichtingen vragen over de bankrekeningen van de overledene en zijn echtgeno(o)t(e) en dit over een periode van drie jaar voor het overlijden. Merkt de fiscus dat u bepaalde goederen bent ‘vergeten’ aan te geven, dan wacht u een boete van 1/10de van de ontdoken successierechten voor een onroerend goed en 1/5de van de successierechten voor roerende goederen.

4. Aanvaarden, verwerpen of...?

Gelukkig laat de wetgever de erfgenaam de keuze om de nalatenschap te aanvaarden of ze te verwerpen. Maar u hebt ook nog een andere mogelijkheid: de nalatenschap aanvaarden ‘onder voorrecht van boedelbeschrijving’.

Zuiver aanvaarden

Als u zeker bent dat het actief van de nalatenschap groter is dan het passief, dan kunt u zuiver aanvaarden. Maar let op: u kunt nadien niet meer terug. Aanvaarden is onherroepbaar. Als de schulden nadien toch hoger blijken te zijn dan de tegoeden, zult u als erfgenaam opdraaien voor de betaling daarvan.

Let op voor een stilzwijgende aanvaarding.

Bepaalde handelingen doen vermoeden dat u de erfenis aanvaardt, zelfs al hebt u uw wil nog niet formeel uitgedrukt. Als u bijvoorbeeld huur int voor een woning die de overledene verhuurde of de huurder opzegt, is dit het geval.

Het resultaat: u wordt automatisch als erfgenaam beschouwd en de schuldeisers van de overledene (als hij die had) kunnen zich tot u richten om hun schuldvorderingen op te eisen.

Dit wil gelukkig niet zeggen dat u helemaal niets mag doen. Het is niet omdat u de begrafeniskosten of een ziekenhuisfactuur betaalt dat u als erfgenaam zult beschouwd worden. Hier gaat het om administratieve handelingen die dringend verricht moeten worden om het patrimonium van de overledene te behouden. Het is een ‘natuurlijke verplichting’ die voortvloeit uit de band die u met die persoon had. Meestal gaat het daarbij trouwens maar om kleine bedragen in verhouding tot het geheel van de nalatenschap. Toch kunt u beter voorzichtig zijn. Het verschil tussen een handeling die u tot erfgenaam maakt en één die dat niet doet, is niet altijd even duidelijk. Als u twijfelt, vraag dan eerst de toelating aan de vrederechter.

Welke stappen moet u ondernemen?

1. Eerst en vooral moet u de rekeningen deblokkeren. Zodra de bank officieel op de hoogte gebracht wordt van het overlijden omdat een nabestaande of de notaris die belast is met de nalatenschap een overlijdensakte heeft neergelegd, blokkeert ze niet alleen de rekeningen van de overledene, maar ook die van de echtgenoot of de rekeningen op beider naam. Niet alle banken zijn even soepel. In principe aanvaarden de meeste banken de betaling van facturen die slaan op de periode vlak voor het overlijden of op het overlijden zelf. Maar sommige banken laten geen enkele euro ‘ontsnappen’.

EEN GOEDE RAAD Als het overlijden het gevolg is van een ziekte en dus voorzien kan worden, hou dan een som geld apart voor de gevolgen van deze situatie. Als een arts bij een overlijden thuis het tijdstip van het overlijden aanduidt op de overlijdensakte, zullen er geen vragen gesteld worden over geld dat nog werd afgehaald voor het overlijden.

Om de rekeningen te kunnen deblokkeren, heeft de notaris de lijst van de erfgenamen nodig, met een kopie van hun identiteitskaart en trouwboekje (daar staan de namen van de echtgenoot en de erfgenamen in en of er al dan niet een huwelijksovereenkomst is). Zo kan hij een ‘akte van bekendheid’ opstellen. Deze akte is in feite een lijst van alle erfgenamen. De akte wordt geregistreerd en nadien worden er kopies naar de bank gestuurd, die dan de toestemming geeft om de rekeningen te deblokkeren. De akte kost euro 25. De akte van bekendheid is ook nodig voor het openen van de bankkluis van de overledene. Het openen van de bankkluis gebeurt in aanwezigheid van de erfgenamen, een bankbediende en een vertegenwoordiger van de Federale overheidsdienst Financiën.

Het deblokkeren van de rekeningen is gemakkelijker als alle erfgenamen in België verblijven. Als er erfgenamen in het buitenland zijn, kan alles geblokkeerd worden totdat de successierechten betaald zijn, tenzij één van de erfgenamen een waarborg tekent voor de persoon die zich in het buitenland bevindt.

2. De aangifte van de nalatenschap doen (zie punt 5 : Hoe en wanneer...). Sommigen willen deze taak zelf op zich nemen, maar u moet goed beseffen dat dit niet makkelijk is voor een leek. Attesten en documenten aanvragen vergt veel tijd. Neem best contact met uw notaris of met de notaris van de overledene. Hij kan u vertellen wat u precies moet doen.

Aanvaarden onder voorrecht van boedelbeschrijving

Hoe doet u het?

Het is best mogelijk dat u erfgenaam bent van een overledene van wie u de financiële toestand niet kunt inschatten. Bij de minste twijfel kunt u aanvaarden ‘onder voorrecht van boedelbeschrijving’. U kunt dit op 2 manieren doen:

– ofwel vraagt u de notaris enkele opzoekingen te doen, zodat u al een eerste zicht op de situatie hebt. Daarna legt u een verklaring af dat u de nalatenschap aanvaardt onder voorrecht van boedelbeschrijving (gepubliceerd in het Belgisch Staatsblad) bij de rechtbank van eerste aanleg van de laatste woonplaats van de overledene. De notaris zal nadien op de rechtbank een gedetailleerde inventaris neerleggen in de vorm van een notariële akte

– ofwel laat u eerst een notariële akte maken, voordat u een verklaring van aanvaarding onder voorrecht van boedelbeschrijving aflegt.

LET OP De term ‘onder voorrecht van boedelbeschrijving’ is misleidend. Het betekent niet dat u de beslissing om al of niet te aanvaarden kunt uitstellen totdat er een inventaris of boedelbeschrijving is opgemaakt. Zelfs al aanvaardt u onder voorrecht van boedelbeschrijving, het blijft aanvaarden. U wordt dus in elk geval erfgenaam. Het verschil met zuiver aanvaarden is dat u op die manier uw eigen vermogen beschermt. Als uit de boedelbeschrijving blijkt dat de schulden groter zijn dan de activa, dan moet u de schulden niet met uw eigen vermogen aanzuiveren, wat wel het geval is als u zuiver aanvaardt.

Wie maakt de inventaris en hoe?

De notaris stelt een officiële akte op met alle goederen van de nalatenschap en maakt een schatting van de waarde.

Aan het begin van de inventaris vermeldt de notaris de identiteit van alle betrokken personen en hun hoedanigheid (erfgenaam, voogd van een minderjarig kind,...). Hij vermeldt ook de erfopvolging (wie erft en hoe de erfenis verdeeld wordt). Verder noteert hij of er een huwelijksovereenkomst of een testament is. Vervolgens maakt hij een lijst van alle activa en schulden van de nalatenschap (zie hierboven).

WEETJE De erfgenamen moeten bij de notaris onder ede verklaren dat ze alles aangegeven hebben. Als later blijkt dat één van de erfgenamen een valse eed heeft afgelegd en bepaalde goederen heeft achtergehouden, kan hij strafrechtelijk worden vervolgd en zal hij geen recht meer hebben op die goederen.

De nalatenschap verwerpen

Een nalatenschap verwerpen doet u niet door eenvoudig uw handtekening onder een document te zetten! De weg naar de uiteindelijke verwerping is iets langer. We overlopen de verschillende fases, aan de hand van het voorbeeld van de familie Desmedt, dat deze keer echter een ander verloop krijgt.

Stel dat de oudste zoon van Rik en Marie, Wim, al 15 jaar samenwoont met zijn vriendin, Petra. Ze hebben een zoon van 12 jaar, Vincent. Samen kochten ze een huis, met een clausule van tontine. Wim leidt een informaticabedrijf. Jammer genoeg wordt hij het slachtoffer van een dodelijk verkeersongeval.

De eerste stappen

Petra heeft nooit meegewerkt in de zaak van haar partner en ze kent de financiële toestand dan ook maar in grote lijnen. Ze is dan ook voorzichtig en neemt contact op met een notaris in de streek, de advocaat die de raadsman was van Wim en zijn boekhouder. Deze drie personen maken samen een eerste balans op van de situatie. Na deze eerste evaluatie, ziet het ernaar uit dat de toestand eerder deficitair is. Petra beslist dan ook haar zoon Vincent te beschermen en de nalatenschap van haar partner in Vincents naam te weigeren. Er zal in dit geval geen gedetailleerde boedelbeschrijving gemaakt worden.

LET OP Petra moet ervoor uitkijken dat ze geen daad stelt waardoor ze de indruk geeft dat Vincent de nalatenschap toch aanvaardt (bijvoorbeeld door de huur van de bedrijfsruimte te betalen, een leveringsbon te tekenen,...).

Minderjarige kinderen

Ouders zijn verantwoordelijk voor hun minderjarige kinderen. Maar als het gaat om het verwerpen van een nalatenschap, is dat niet voldoende. In ons voorbeeld was Petra niet getrouwd met Wim en hadden ze elkaar niet in een testament begunstigd. De enige erfgenaam van Wim is in dit geval zijn zoon Vincent. Om in naam van haar minderjarige zoon de erfenis te kunnen weigeren, moet Petra de toestemming van de vrederechter vragen. Haar notaris stuurt het gemotiveerd verzoek naar de vrederechter. Pas wanneer ze de toestemming van de vrederechter in handen heeft, kan ze naar de rechtbank van eerste aanleg van Wims laatste woonplaats gaan om de erfenis in naam van haar zoon te weigeren. Vanaf dat moment zal Vincent geen erfgenaam meer zijn. Hij zal nooit meer moeten opdraaien voor de eventuele schulden en het deel dat hij zou gekregen hebben, gaat naar de andere erfgenamen. In dit geval zijn het dus de schulden die naar de andere leden van de familie van Wim gaan.

De familie in brede zin

Dat Petra de erfenis weigert betekent nog niet het einde van de zaak. Ook de familieleden van Wim tot in de vierde graad zullen moeten verwerpen. Let op: de term ‘graad’ is verwarrend. Het gaat hier niet om de graden van verwantschap, maar om een onderverdeling van erfgenamen in bepaalde categorieën.

Wie zijn dat allemaal? De wet deelt de erfgenamen in, in bepaalde klassen en bepaalt een orde van voorrang tussen de erfgenamen :

1. de kinderen en descendenten van de overledene

2. vader, moeder, de broers en zussen van de overledene

3. grootouders en overgrootouders

4. ooms, tantes, neven en nichten.

LET OP Erfgenamen van één orde mogen de nalatenschap niet weigeren als nog niet alle erfgenamen van de vorige orde geweigerd hebben.

In ons voorbeeld Ook de familie van Wim (tot de vierde graad) weigert de erfenis. Omdat de erfgenamen zo ver ‘gezocht ‘ worden, is uiteindelijk bijna de hele familie erbij betrokken. Daarom wordt aangeraden, als de sfeer in de familie goed is, met volmachten te werken.

Dan verzamelt één van de familieleden kopies van de identiteitskaarten van alle verwanten en laat hen een volmacht tekenen. Uw notaris kan u een typedocument bezorgen dat u hiervoor kunt gebruiken.

LET OP Ook familieleden met minderjarige kinderen moeten toestemming aan de vrederechter vragen om te verwerpen in naam van hun kinderen.

Gewapend met alle documenten, begeeft het familielid in kwestie zich samen met zijn/haar echtgenoot of echtgenote naar de rechtbank van eerste aanleg van Wims laatste woonplaats om in naam van de hele familie de nalatenschap te verwerpen. Zoniet zou elk familielid apart naar de rechtbank moeten gaan.

5. Hoe en wanneer moet u de aangifte doen?

Hoe?

De aangifte is een fiscale maatregel. Aan de hand van wat de erfgenamen aangeven, berekent de belastingontvanger de successierechten. De aangifte gebeurt op een speciaal formulier dat u wordt bezorgd door het registratiebureau. Moet de aangifte door verschillende personen gebeuren (wat vaak het geval is), dan is het wenselijk één adres te kiezen voor alle briefwisseling, zeker als één van de betrokkenen in het buitenland verblijft.

LET OP U moet altijd een aangifte doen, ook al aanvaardt u de nalatenschap onder voorrecht van boedelbeschrijving en zelfs al krijgt u in werkelijkheid niets!

Wanneer?

Binnen de 5 maanden na het overlijden, moeten de erfgenamen een aangifte indienen op het registratiebureau van de plaats waar Rik overleden is.

LET OP Als de overledene de laatste 5 jaar voor zijn overlijden zijn ‘fiscale woonplaats’ niet altijd op dezelfde plaats had (bijvoorbeeld omdat hij de laatste maanden in een rusthuis verbleef of bij één van de kinderen ging wonen), dan moet de aangifte gebeuren in het bureau van de plaats waar hij het langst gewoond heeft. Voorbeeld: Rik woonde het laatste jaar in Waver, in het Waals gewest. De vier jaren daarvoor woonde hij in Leuven, Vlaams gewest. De aangifte moet dan gebeuren in het registratiebureau van Leuven. De registratiebureaus maken deel uit van de administratie van het kadaster, registratie en domeinen. U vindt de adressen op het internet: www.fiscus.fgov.be.

WEETJE : Als u (nog) niet over alle gegevens beschikt om de aangifte op te stellen, dan kunt u een bijkomende termijn van vier maanden krijgen. Maar de successierechten moeten wél betaald zijn binnen de twee maanden na het indienen van de aangifte, dus maximaal 7 maanden na het overlijden. Als de termijn verlengd wordt, maakt de notaris een voorlopige schatting, die na 7 maanden als voorschot wordt betaald.

6. Wie betaalt de successierechten, waar en wanneer?

Marie uit ons oorspronkelijke voorbeeld heeft de nalatenschap van Rik aanvaard. Ze heeft de aangifte gedaan binnen de gestelde termijn. Nu vraagt ze zich af wanneer ze de successierechten zal moeten betalen en hoeveel. Moeten haar kinderen ook betalen? Ze is immers getrouwd onder het wettelijk stelsel en zij en Rik hebben geen huwelijksovereenkomst gesloten waarin de langstlevende alles krijgt. Dit betekent dat Marie het vruchtgebruik van Riks nalatenschap erft en dat Wim, Els en Jan elk 1/3de van de naakte eigendom erven.

De naakte eigenaar(s) én de vruchtgebruiker betalen inderdaad allebei successierechten. Om te weten hoeveel, moet de waarde van het vruchtgebruik berekend worden, op basis van tabellen uit het wetboek van successierechten:

– tussen 40 en 50 jaar: 56 %

– tussen 50 en 55 jaar: 52 %

– tussen 55 en 60 jaar: 44 %

– tussen 60 en 65 jaar: 38 %

– tussen 65 en 70 jaar: 32 %

– tussen 70 en 75 jaar: 24 %

– tussen 75 en 80 jaar: 16 %

– boven de 80 jaar: 8 %

Laten we veronderstellen dat Marie 81 jaar is op het ogenblik dat Rik overlijdt. De coëfficiënt bedraagt dan 8 %. De nalatenschap van Rik bedraagt euro 157.250. De waarde van Maries vruchtgebruik bedraagt dus: euro 157.250 x 8 % = euro 12.580.

In Vlaanderen bedragen de successierechten in rechte lijn en tussen echtgenoten: -tussen 0 en euro 50.000: 3 %

-van euro 50.000 tot euro 250.000: 9 %

-boven euro 250.000: 27 %.

Marie betaalt: euro 12.580 x 3 % = euro 377,40. Omdat Maries erfdeel minder dan euro 50.000 bedraagt, heeft ze bovendien recht op een vermindering van de successierechten.

De kinderen, Wim, Els en Jan erven elk 1/3de in naakte eigendom, dus:

euro 157.250 û euro 12.580

= euro 144.670: 3 = euro 48.223,33 elk.

Zij betalen volgende successierechten:

48.223,33 x 3 % = euro 1.446,69

Ook het erfdeel van de kinderen bedraagt minder dan euro 50.000. Zij hebben dus ook recht op een vermindering.

Het registratiebureau berekent de te betalen successierechten en stuurt de berekening naar de notaris, die de berekening nakijkt alvorens ze aan de erfgenamen te bezorgen. n

Annemie Goddefroy en Jocelyne Minet, m.m.v. Marie-Bernadette Wertz