Pijn in de buik? Verrassende oorzaken, onverwachte gevolgen

Pijn in de buik heeft iedereen wel eens. Meer bepaald de optimale werking van de darm is essentieel voor een goede gezondheid. Van hieruit vertrekken alle voedingsstoffen naar ons hele lichaam, een deel van ons afweersysteem is er gehuisvest én emoties en stress oefenen een niet te onderschatten invloed uit. Vandaar dat het verband tussen de oorzaak en de pijn niet altijd duidelijk is.

Al krijgen de darmen minder aandacht van wetenschappers dan bijvoorbeeld het hart en de hersenen, toch vormen ze een zeer complex orgaan dat een uiterst belangrijke rol speelt in onze algemene gezondheid. In de loop van de evolutie, toen de mens de overgang maakte van een eencellig naar een meercellig wezen, was de darm het eerste orgaan dat ontstond. Intussen beschikken wij allemaal over een darm die een kleine tien meter lang is en volledig opengeplooid de oppervlakte van een tennisveld beslaat. Bovendien, en al beseffen we dat niet altijd, vormt onze darm de grens tussen ons lichaam en de buitenwereld. De darmwand moet er dus niet alleen voor zorgen dat hij voldoende voedingsstoffen uit de voorbij stromende voedselbrij haalt om de rest van ons lichaam naar behoren te laten functioneren, hij vormt ook een belangrijke barrière tegen vijanden van buitenaf: bacteriën, virussen, parasieten,...

Om al die taken naar behoren te kunnen volbrengen, wordt het darmslijmvlies onafgebroken vernieuwd... tegen een tempo van 70 miljard cellen per dag!

Voortdurend in beweging

De darm is voortdurend in beweging. Deze zogenaamde peristaltiek is nodig om de voedselbrij te bewerken en voort te stuwen door de lange buis die de darm in ons lichaam vormt. Tijdens de doorgang door het spijsverteringskanaal worden verteringssappen aan het voedsel toegevoegd en worden er voedingsstoffen en vocht aan onttrokken. De darmwand bevat verschillende soorten cellen die allemaal hun eigen specifieke functies hebben: cellen die enzymen afscheiden (nodig om het voedsel af te breken tot kleinere eenheden die in de bloedbaan kunnen opgenomen worden), cellen die slijm produceren, die hormonen aanmaken of die eiwitten loslaten om potentiële aanvallers te lijf te gaan. Om dat allemaal in goede banen te leiden, bestaat er een zeer intense communicatie tussen onze hersenen en onze darmen. Allerhande receptoren peilen onophoudelijk naar wat er zich in de darm afspeelt en sturen deze informatie via zenuwprikkels naar de hersenen. Die analyseren de informatie en sturen desgevallend signalen terug om de werking van de darmen bij te sturen. Maar dit communicatiesysteem is bijzonder gevoelig. Het kan snel ontregeld raken, bijvoorbeeld door stress. Denk maar eens aan de buikkrampen vooraleer u een examen moet afleggen of een belangrijk gesprek hebt met uw baas.

Onze tweede hersenen

Onderzoek heeft uitgewezen dat er veel meer is dan die intense communicatie tussen onze hersenen en onze darmen. De darm bezit een heel eigen zenuwnetwerk, dat door wetenschappers wel eens als onze tweede hersenen wordt beschouwd. Het gaat om een lokaal autonoom zenuwstelsel dat zelf prikkels uitzendt die een invloed hebben op de darmwerking: het regelt onder meer de beweging van het spijsverteringskanaal en de afgifte van bepaalde enzymen. Het klassieke autonome zenuwstelsel, waarover we allemaal in onze lessen biologie geleerd hebben, regelt de werking van onze organen onafhankelijk van onze wil. Het wordt opgesplitst in het zogenaamde parasympa-thisch en het (ortho-)sympatisch zenuw- stelsel, twee systemen die een min of meer tegengestelde werking uitoefenen op de organen. Wat de goede werking van de darmen betreft, oefent het parasympathisch zenuwstelsel een stimulerende invloed uit, het sympathisch zenuwstelsel een remmende.

Maar daarnaast bezitten de darmen dus een eigen (enterisch) zenuwstelsel, waarvan het aantal zenuwcellen vergelijkbaar zou zijn met het aantal zenuwcellen in het ruggenmerg. Verder onderzoek moet uitwijzen hoe groot de rol van dit zenuwstelsel is bij bepaalde darmaandoeningen zoals het prikkelbare darmsyndroom.

Prikkelbare darmen

Uit recent onderzoek is gebleken dat serotonine een rol speelt bij het prikkelbaredarmsyndroom (PDS), ook wel spastisch colon of spastische darm genoemd. Mensen met PDS die gepaard gaat met diarree (zie verder) hebben doorgaans veel meer serotonine in het bloed dan mensen zonder PDS. Onze serotoninereserve bevindt zich voor 95% in de darmen en slechts voor 5% in de hersenen en de bloedsomloop. In onze hersenen speelt serotonine onder meer een rol bij de regeling van onze stemming, het ontstaan van depressie en angst. In onze darmen is het betrokken bij de signaaloverdracht naar cellen die een rol spelen bij de beweeglijkheid van de darm. Het is een probleem waar 10 tot 15% van de volwassen bevolking in de westerse wereld (met een sterk overwicht van vrouwen) mee te kampen krijgt. Slechts een beperkt deel raadpleegt een huisarts en maar 5% komt uiteindelijk bij een specialist terecht.

Professor Philip Caenepeel, gastro-enteroloog in het Ziekenhuis Oost-Limburg te Genk: “Het prikkelbaredarmsyndroom is zeker geen eenvoudige pathologie, vooral omdat we er nog onvoldoende inzicht in hebben en onze behandelingsmogelijkheden beperkt zijn. Bij PDS gaat het om werkingsklachten die per definitie niet organisch aantoonbaar zijn. Je kunt ze dus niet objectiveren zoals een zweer of een ontsteking. Wij zijn er wel van overtuigd dat ze organisch zijn, in die zin dat ze niet zichtbaar zijn maar dat er iets neurologisch verkeerd is in de cellen die voor de signaalopvang vanuit de darmen zorgen.”

Geen aantoonbare afwijkingen

Profesoor Caenepeel: “De kennis over spastisch colon groeit voortdurend. Zo is het intussen algemeen aanvaard dat wanneer je een belangrijke darminfectie met bijvoorbeeld salmonella of campylobacter hebt doorgemaakt, dat achteraf een hele tijd klachten van spastisch colon kan veroorzaken. De darmen zijn gedurende lange tijd uit hun doen. Maar in principe stellen we bij een prikkelbaredarmpatiënt zelfs met min of meer doorgedreven onderzoeken geen afwijking vast. De klachten zijn herkenbaar (diarree of verstopping, opgeblazen gevoel, winderigheid, buikpijn) en bestaan al minstens gedurende 6 maanden, het klinisch onderzoek is geruststellend, de bloedanalyse en het stoelgangonderzoek zijn normaal, net als een eventuele echografie. Indien er een darmonderzoek wordt verricht, toont dat evenmin afwijkingen aan. Bij jonge mensen doen we niet zo snel een darmonderzoek. Bij mensen boven de 50 jaar wel omdat we geen darmtumoren over het hoofd willen zien. Eventueel kan een lactosetest uitgevoerd worden omdat een lactose-intolerantie klachten geeft die erg gelijken op deze van PDS. Maar dat kun je vaak al uit het gesprek met de patiënt afleiden, indien de klachten namelijk vooral optreden na het gebruik van melkproducten.

Bij PDS onderscheiden we drie categorieën: prikkelbare darm met vooral obstipatie (verstopping), prikkelbare darm met vooral diarree en prikkelbare darm met afwisselend obstipatie en diarree. In het onderliggende mechanisme daarvan krijgen we stilaan meer en meer inzicht. Het gaat om overdreven stimuleerbare receptorcellen in de darmwand die overdreven zenuwimpulsen sturen naar de hersenen die als pijn worden ervaren. Als reactie daarop sturen de hersenen prikkels naar de darm die diarree uitlokken. Er is een teveel van neurotransmitters (stoffen die zorgen voor het doorgeven van de zenuwprikkels), in het bijzonder van serotonine. Op deze overprikkeling reageert de bezenuwing met wat we een downregulatie noemen. Anders gezegd: het antwoord op de prikkel stompt af en zo kan er obstipatie ontstaan. Soms wisselen diarree en verstopping elkaar ook af. Maar waarom die receptorcellen overdreven prikkelbaar zijn, is dan weer een andere vraag.

We trachten PDS zo wetenschappelijk mogelijk aan te pakken, maar het ontbreekt ons soms aan de nodige geneesmiddelen. De basistherapie voor PDS is een vezelrijk dieet, maar dat geldt in feite voor elke mens. Voor het overige zijn er geen specifieke dieetmaatregelen maar moet iedereen voor zichzelf uitmaken waar hij last van heeft en dat vermijden. Zo vermijden mensen die veel last hebben van gasvorming en een opgeblazen gevoel vaak beter ui, prei en andere groentesoorten die gasvorming in de hand werken. Andere mensen hebben dan weer eerder last als ze gekruide dingen eten.

Eventueel worden geneesmiddelen gegeven die de darmkrampen onderdrukken. Die maatregelen, samen met de geruststelling dat we weten om welke aandoening het gaat en dat die geen voorloper is van ernstiger aandoeningen, helpt vaak al. Er zijn echter mensen bij wie PDS zo hevig is dat ze niet kunnen werken omdat ze zoveel pijn hebben of onstuitbare diarree. De diarree kunnen we symptomatisch behandelen, maar die behandeling doet niets aan de pijn.”

Nieuwe medicatie nog niet in België

“De volgende categorie geneesmiddelen zijn deze die op het ontstaansmechanisme zelf inwerken, namelijk op de afwijkende serotonineconcentraties. Ze zijn echter nog niet beschikbaar op de Belgische markt. Het probleem is dat de fabrikanten voor functionele aandoeningen een geneesmiddel moeten maken zonder neveneffecten. De gedachte daarachter is dat het gaat om een niet-levensbedreigende aandoening en het geneesmiddel dus absoluut geen nadelen mag hebben. En dat is erg moeilijk. Een geneesmiddel kan immers heel doeltreffend zijn voor bepaalde klachten, maar heeft daarnaast vaak ook wel ergens een of ander nadeel. Bij een aantal mensen geven deze producten goede resultaten, maar niet bij iedereen. Intussen wordt er wel intensief gezocht naar meer doeltreffende geneesmiddelen.

Bij de mensen die erg gebukt gaan onder PDS wordt vaak ook een behandeling met bepaalde antidepressiva geprobeerd omdat ze ook een ontspannende werking hebben op de darmen. Toch hebben de patiënten het er vaak moeilijk mee dat hen psychofarmaca worden voorgeschreven omdat ze denken dat hun aandoening als iets psychisch afgedaan wordt. Dat is niet het geval. Al is het ongetwijfeld wél zo dat het gemoed de gewaarwording van darmklachten beïnvloedt. Mensen die onder stress staan of angstig zijn, hebben vaker klachten. Maar wij zien ook perfect functionerende, actieve mensen die met een prikkelbare darm kampen.”

Veel leven in de brouwerij

We hadden het tot nu toe vooral over de beweeglijkheid van de darm en de prikkelbaarheid van de darmwand. Maar onze darm is ook een bijzonder dichtbevolkte biotoop waarin zo’n 100 000 miljard bacteriën huizen. Met andere woorden: de bacteriënpopulatie in onze darm is tienmaal talrijker dan het aantal cellen dat ons lichaam telt en er zijn al ruim 600 verschillende soorten darmbacteriën geïdentificeerd. Deze bacteriën halen nuttige stoffen uit onze voeding waar we anders niet aan zouden geraken, ze spelen een rol bij de verwerking van onverteerbare vezels, vallen giftige stoffen aan en belemmeren de groei van hun schadelijke collega-bacteriën. We hebben er dus alle belang bij om ervoor te zorgen dat deze darmflora in evenwicht blijft. Een onevenwichtige voeding, stress, ziekte, het eten van bedorven voedsel (1 ziekmakende bacterie kan zich in 8 uur tijd vermenigvuldigen tot 17 miljoen soortgenoten!), het gebruik van antibiotica,... er zijn talloze factoren die dit evenwicht kunnen verstoren. Op zulke momenten kunnen we de goede darmbacteriën soms een handje helpen met pre- of probiotica.

Prebiotica zoals inuline en oligofructose zijn fermenteerbare vezels die in tal van plantensoorten (o.a. de cichoreiwortel) voorkomen en die de groei van de goede bacteriën, vooral de bifidusbacteriën, bevorderen. Toevoeging van inuline aan de voeding kan ook leiden tot een vermindering van obstipatie.

Maar we kunnen ook proberen om de populatie goede bacteriën te versterken door rechtstreekse aanvoer ervan. Dat kan door het eten van gefermenteerde zuivelproducten. Yoghurt bevat bijvoorbeeld verplicht de bacteriën Lactobacillus bul-garicus en Streptococcus thermophilus. Alleen als deze bacteriën gebruikt zijn voor de fermentatie van de melk en ze bovendien in voldoende mate levend in het eindproduct aanwezig zijn, mag de fabrikant van yoghurt spreken.

Gefermenteerde zuivelproducten, waarbij andere bacteriesoorten gebruikt worden waarvan gezegd wordt dat ze beter overleven in ons spijsverteringskanaal dan de yoghurtbacteriën, zijn de probiotica, melkdrankjes zoals Yakult of Actimel. Ze hebben het voordeel dat ze beter verdragen worden door mensen die moeite hebben om de melksuiker lactose te verteren. Daarnaast kunnen deze producten (voor zover ze geen warmtebehandeling hebben ondergaan die de bacteriën doodt) bijdragen tot het herstel van een verstoorde darmflora.

Een immuniteitscentrum

Aangezien de darmen, naast de huid, dé plaats is van contact tussen ons lichaam en de buitenwereld, spelen ze een belangrijke rol bij onze natuurlijke afweer. De darmflora vormt de eerste verdedigingslinie tegen ziekteverwekkers. De epitheel-cellen en het slijmvlies van de darm vormen een tweede barrière. En daarachter, als derde linie, bevindt zich de GALT (Gut Associated Lymphoid Tissue, dit is het specifieke lymfeweefsel rond de darmen) met een enorm potentieel aan afweercellen (meer dan 80% van de immuuncellen van ons hele lichaam!) die continu ten aanval trekken tegen de in de darm aanwezige antigenen van de meest diverse oorsprong.

Belangrijk om te weten is dat voor deze afweeractiviteit van de darm eveneens de gulden regel geldt Use it or loose it (gebruik het of je verliest het). Wanneer het maag-darmstelsel gedurende langere tijd niet met de klassieke antigenen te maken krijgt, door bijvoorbeeld langdurige vastenkuren of door voeding via een infuus, dan blijkt deze bewakingsfunctie langzaam verloren te gaan.

Anderzijds kunnen immuniteitsstoornissen leiden tot afwijkingen zoals coeliakie (een overgevoeligheid aan gluten waarbij de werking van de dunne darm dermate verstoord wordt dat tekorten aan bepaalde voedingsbestanddelen kunnen ontstaan) of chronische ontstekingsziekten van de darm zoals de ziekte van Crohn of colitis ulcerosa.

De darm oefent dus ontegensprekelijk een bijzonder grote invloed uit op onze algemene gezondheid, maar tegelijkertijd kan dit ontzettend complexe systeem ook door tal van factoren verstoord worden. De darm is inderdaad heel wat meer dan een simpele holle buis waar ons voedsel doorheen gaat! n

Leen Baekelandt