Met zijn gat in de boter

“Ik ben overdadig met mijn gat in de boter gevallen”, zegt hij, “zowel privé als professioneel.” Auteur-dichter-theaterschrijver Tom Lanoye (52) meent het. De rebelse slagerszoon is ouder geworden, en wijzer. Sociaaldemocratischer en nederiger. Minder hardvochtig ook. “En ik hoor mezelf soms zagen.”

Tom Lanoye ziet er gejaagd uit. Dat komt omdat hij achterstand heeft opgelopen op zijn werkschema. “Toen ik jong was, raakte ik daarvan in paniek. Dan ging ik me afvragen of ik wel goed genoeg was, enzovoort. Dat heb ik nu gelukkig niet meer.” De toon is gezet: hier zit een vijftiger die zich goed voelt in zijn vel.

U hebt al twee jaar de tijd gehad om te wennen aan die vijftig.

O, maar ik verzoen mij met mijn leeftijd. De projecten waar ik nu mee bezig ben, had ik nooit op mijn dertigste of veertigste kunnen krijgen. En ik mag met het kruim van de theaterwereld werken. Schrijven voor theater is een heel specifiek vak, dat ik met de jaren heb opgebouwd. Ik heb net Smoorverliefd gezien, die schitterende film van Hilde Van Mieghem. Ik besefte meteen dat ik dat scenario niet had kunnen schrijven. Misschien zou ik wel kunnen leren om voor film te schrijven, maar dat zou heel veel tijd vragen en dat heb ik niet. Fysiek zou ik natuurlijk wél opnieuw twintig willen zijn, wie wil dat niet? Opnieuw die veerkracht en die werkkracht van je twintigste hebben, maar je dan niet laten verleiden door het tijdverlies waar je je toen aan bezondigde.

U bent een gelukkig mens.

Ik ben overdadig met mijn gat in de boter gevallen, zowel privé met René, als professioneel. En ik heb dat niet alleen aan mezelf en aan hard werken te danken maar ook gewoon aan het feit dat ik een Europeaan ben, dat ik opgegroeid ben in het gezin van mijn ouders. Ik ben daardoor geprivilegieerd en dat besef ik nu meer dan vroeger. Toen was ik veel hardvochtiger, liberaler: als je er wil geraken, dan kom je er wel. Zuid-Afrika en de mensen die ik daar heb leren kennen, hebben me geholpen om daar anders over te gaan denken. We beseffen niet hoe geprivilegieerd we hier zijn, en dan gaat het niet alleen over een studiebeurs maar over een hele cultuur die klaarstaat, waar geld in gestoken wordt. Hoe ouder ik word, hoe sociaaldemocratischer ik ga denken. Enfin, dat heb ik ook al gelezen bij Dehaene en Verhofstadt, hoor. Het is blijkbaar een inzicht dat met de leeftijd komt. In ieder geval heb ik er toch wat nederigheid aan overgehouden.

In welke zin bent u nog meer geëvolueerd?

Mijn antigodsdienstigheid is bijgeschaafd. Ik heb nog altijd geen talent voor godsdienst en vind het net zoals vroeger een ontzettend remmende factor. Maar ik denk niet langer dat je als atheïst vanzelfsprekend een beter mens bent. Trouwens, het palmares van de atheïstische wereldleiders lijkt me wat dat betreft ook niet erg overtuigend. Ik heb meer mededogen dan vroeger, omdat ik gezien heb hoeveel steun mensen aan hun geloof kunnen hebben. Ik heb meegemaakt hoe mijn ouders gered zijn door spiritisme, hoe ze het gruwelijke verlies van een kind daardoor overleefd hebben (de broer van Tom Lanoye overleed jong, nvdr). Ik beschouw het nog altijd als bedrog, maar uiteindelijk is theater ook bedrog. En wie ben ik om andere mensen hun drug af te nemen?

In hoeverre heeft het leven in Zuid-Afrika u veranderd?

Zuid-Afrika helpt om Europa te relativeren. Als je in Kaapstad met mensen gesproken hebt die écht weten wat censuur is en je leest dan wat hier al als een aanval op de vrije meningsuiting gezien wordt... Europa is zo nuffig en tegelijk kunnen we ons niet voorstellen dat we provincialistisch zouden kunnen zijn. We zijn zo doordrongen van het gevoel dat wij weten wat goed is voor de wereld. We zijn zelfs verbijsterd dat de andere werelddelen niet snappen dat ze alleen maar hetzelfde moeten doen! Waarom hebben wij de pretentie om een theocratie ver van huis te bestrijden, terwijl we Vaticaanstad tolereren? Waarom stellen we bijvoorbeeld eisen aan een moskee die we niet aan Beerschot stellen? We zijn woedend over de heisa rond de Mohammedcartoons, maar tegelijk wordt een cartoonist die een loopje nam met 9/11 tot in het Europees Hof veroordeeld. Als vrouwen een boerka dragen omdat mannen dat willen, vinden we dat onaanvaardbaar. Maar als vrouwen zich om dezelfde reden siliconenborsten laten aanmeten, dan is het niet erg. Europa is een kruising tussen een bejaardentehuis en een verzekeringsfirma: we vinden de buitenwereld echt heel eng en gevaarlijk. Die willen we dus buitenhouden. Wat meer consequentie zou onze heilige verontwaardiging geloofwaardiger maken.

In 1992 schreef u dat al: Als er in de wereld vanalles verandert, vinden wij dat goed. En als bij ons niets verandert, vinden wij dat beter.

Dat geldt nog altijd, net zoals een heleboel andere columns die ik vroeger geschreven heb. Dat is het moeilijke: ik heb al een hele tijd geen goede column meer geschreven, omdat ik het allemaal al eens gedaan heb en de situatie nog altijd niet veranderd is. Ik weet wel dat je zo’n dingen moet blijven herhalen, maar ik hoor mezelf zagen.

De columns moeten plaats maken voor veel toneelwerk?

De poëzie ook. Een dichtbundel komt er maar niet van. Maar mijn performances wil ik voor geen geld ter wereld opgeven en toneel is mijn grote liefde. Ik ben nu met twee grote theaterproducties bezig. Een met Guy Cassiers voor het Toneelhuis in Antwerpen en een met Ivo van Hove voor Toneelgroep Amsterdam. In Antwerpen wordt het een nieuw stuk dat uitgaat van de confrontatie van corrupte bisschoppen die het proces leiden tegen Jeanne d’Arc en Gilles de Rais, in Amsterdam een bewerking van vroege stukken van Tsjechov. Dat wordt zo’n beetje vergelijkbaar met wat ik in Ten Oorlog met Shakespeare gedaan heb: uit die stukken een aantal zaken naar boven halen die vandaag nog relevant zijn. Met zijn typische humor was Tsjechov de Woody Allen van zijn tijd. Het is jammer dat dit in de Nederlandse vertalingen van zijn werk niet tot uiting komt. Ik werk nu op basis van vertalingen in andere talen. Er gaan daar in Amsterdam ook een aantal grote namen voor het eerst samen op het podium staan. Er is geen enkele figurantenrol bij. Het zijn allemaal mooie, grote, belangrijke vrouwenrollen.

U hebt dus de klacht van wijlen uw moeder – dat er te weinig grote vrouwenrollen zijn – ter harte genomen? Zij kon het weten want ze was zelf een amateuractrice.

Absoluut. Wat ze zei, klópte ook. Er zijn te weinig grote, niet-stereotiepe rollen voor vrouwen. En dat is jammer, want vrouwen moeten meer dan mannen theatermiddelen aanwenden om te krijgen waar ze recht op hebben. Soms ook om gewoon te kunnen overleven.

In uw boek Sprakeloos vertelt u het verhaal van uw moeder die na een beroerte haar spraakvermogen kwijtraakt en aftakelt.

En toch is het een boek waar ook veel tragikomische elementen inzitten. Het zou mijn moeder anders geen eer aandoen. Humor is drama plus tijd. Het was een heel ingrijpend boek, emotioneel maar ook als schrijver. Een confrontatie met mijn jeugd én met taal.

U bent 52 en allebei uw ouders zijn al dood.

Dat is een trapje lager gaan staan, hé. Het vangnet van de generatie voor mij is weggevallen.

Op de Boekenbeurs in Antwerpen (zaal 423) signeert Tom Lanoye (onder meer) een gebonden uitgave van ‘Sprakeloos’: op 31/10 en 6-7-11/11 (14-17 uur) en op 1/11 (12/15 uur).

Ariane De Borger

“Europa is een kruising tussen een bejaardentehuis en een verzekeringsfirma: we zijn zo bang!”