In het spoor van de Berbers in Tunesië

Behalve spectaculaire landschappen, is ook de Berbercultuur in het zuiden van Tunesië bijzonder fascinerend. De authentieke troglodietendorpen en architecturale pareltjes, zoals de ksour, de woestijnkastelen, zijn uniek. Eeuwenoude tradities lijken springlevend. Een tijdreis in het spoor van de Berbers.

Tozeur, gelegen tussen het Atlasgebergte en de Sahara is een levendige oasestad en een ideale introductie tot het woestijnleven. De zon speelt er vrolijk met de schaduwen tussen de zandkleurige huizen met unieke reliëfs. In de 14de-eeuwse medina heerst een rust die in de rest van de stad wat zoek is. Elke antieke houten deur vertelt een verhaal. Er is slechts één souvenirshop met op het dak het leukste terras en de beste koffie van de stad: Café Berbère. De eigenaar is een rasechte Berber die het moderne leven heeft omarmd en Instagram heeft ontdekt.

Magisch universum

Opgepast overstekende dromedarissen! Het waarschuwingsbord ligt nog geen kilometer achter me of een kudde verspert de weg. Ooit waren ze voor de Berbers de enige manier om door de woestijn te trekken. Ze torsen tot 500 kg, lopen als het moet 40 km/uur en kunnen weken zonder drinken of eten. In hun spoor trek ik langs enkele oases. Er zijn er een twintigtal in het diepe zuiden, goed voor een paar miljoen (dadel)palmen. In de buurt van Tozeur bezoek ik Chebika, dat samen met Tamerza en Midès een van de mooiste bergoases van het land is. In een bar landschap, waar groen de laatste kleur is die ik verwacht, lijken palmbomen zich een weg te banen door een kloof, waar bronnen een riviertje en een waterval voeden die samen voor leven zorgen. Een magisch universum met grillige zandgele bergen die de oase innig omhelzen.

Chott el-Djerid, met 5.861 km2 het grootste zoutmeer van Afrika, lijkt van ver op een enorme luchtspiegeling. Het is volledig opgedroogd en ziet er buitenaards uit. Dat moet ook George Lucas hebben gedacht, want hij gebruikte het als decor in zijn eerste Star Wars-film. Mohamed, die er dadels verkoopt, lacht spontaan zijn gouden tanden bloot: “Cette chaleur creuse un trou dans la tête d’un oiseau”, een Tunesisch gezegde dat de nagel op de kop slaat, want het is bloedheet. Als ik te midden van de woestijn stop aan Onk Jmel, nabij een rotspartij in de vorm van een dromedarishals, hoor ik in gedachten weer het Star Wars-deuntje. De hoofdattractie hier is Mos Espa, een typisch Berberdorp, maar met vreemde robotachtige objecten. Ook dit was een decor van de Star Wars-saga in de jaren 70. Voor fans het summum, maar ik geniet als gelegenheidsnomade vooral van de woestijn, de oneindigheid en de stilte, met als climax de zon die schuchter achter een duin verdwijnt en de lucht in brand zet.

In het Saharamuseum van Douz vertelt een Berber me alles over het woestijnleven: huwelijken die dagen duren, hun taal en de symbolen van de stammen die meisjes in het gezicht kregen getatoeëerd. “Sinds 1963 mogen vrouwen zich vrij kleden en zijn dit soort tatoeages verboden, maar jonge meisjes vervangen ze tegenwoordig door hennatekeningen”, lacht hij.

Ook Fathi, die met mij de Sahara intrekt, is een Berber pur sang. Geboren in een nomadenfamilie, slaapt hij meestal in de woestijn. “Er zijn nog veel semi-nomaden, want als de woestijn je te pakken heeft, laat hij je nooit meer los.” Wegen zijn er niet, maar hij kent de Sahara als zijn broekzak. Zelden zag ik zand zo vaak verkleuren als hier: van vaalwit naar oker en na wat regen zelfs roestrood. Plots wordt het donkerder, in de verte raast een gele wolk op ons af. Fathi geeft me een tulband waarmee ik mijn mond en neus kan beschermen. Ik heb nog zandstormen meegemaakt, maar deze is heel krachtig en tegelijk bevreemdend mooi. Ik snap Fathi’s fascinatie voor de woestijn volledig. “De roep naar de Sahara wordt weer groter. Nu het leven almaar hectischer wordt, hebben mensen nood aan ruimte. Plaats is er, Tunesië telt 40.000 km2 zandwoestijn. En de magie van het licht krijg je er gratis bij.”

Troglodietendorpen

Mijn Berbertent in Camp Mars ligt naast een mini-tafelberg die bij zonsondergang voor dramatische schaduwen zorgt. In dit Saharakamp is alles zo authentiek mogelijk, maar met het nodige comfort. Ik leer er Berberbrood maken. Een platte schijf deeg wordt begraven onder de hete as van een net gedoofd vuur én afgedekt met zand. Na een kwartier is het klaar voor consumptie. Rond het kampvuur zorgt de heldere sterrenhemel voor spektakel, maar vooral de stilte maakt indruk. Bij zonsopgang trek ik op een dromedaris de Sahara in, wanneer de woestijn op z’n mooist is, de duinen een oranje golvende zee lijken en het zand verfijnd kantwerk. Als het dier plots versnelt, besef ik waarom het het schip van de woestijn wordt genoemd: ik ben letterlijk zeeziek als ik terug in het zand sta.

Vele Berbers vluchtten in de 7de eeuw voor de isla- misering de bergen in waar ze zich ingroeven in troglodietenwoningen. Als Imazighen, wat vrije mensen betekent, wilden ze hun godsdienst en vrijheid waarborgen. Matmata, een van de bekendste troglodietendorpen, waar religie er niet toe deed, werd hun land van melk en honing. Ik slaap er in het troglodietenhotel Sidi Driss waar nog vergeelde filmsetfoto’s hangen. Want overal waar ik kom, krijg ik Star Wars er gratis bij. Het is een soort bedevaartsoord voor aficionado’s van de saga, want dit hotel was de woning van Luke Skywalker. De kamers zijn erg basic maar nog authentiek. Het hotel is in verschillende niveaus uitgegraven, met kleine open plekken. Matmata is samen met Tamezret een van de weinige dorpen waar nog Berbers wordt gesproken. In Tamezret bezoek ik het originele Musée Berbère, waar ik een typisch Berberontbijt proef: brood gesopt in olijfolie met honing.

Woestijnkastelen

Een rij hangouderen staart me aan bij de 10de- eeuwse Ouled Soltane ksar nabij Tataouine. Het dorre onherbergzame landschap rond Médenine herbergt meerdere schatten van deze unieke Berberarchitectuur. Een ksar bestaat uit verschillende verdiepingen gorfa’s, een soort graanzolders, die streng bewaakt werden tijdens de maandenlange zwerftochten van de Berbers. Ze worden terecht woestijnkastelen genoemd, unieke monumenten, enkel hier te zien. Na nog drie ksour (meervoud van ksar), eindig ik in Chenini, een stadje waar de Berberwoningen uitgegraven zijn in een bergwand en volkomen versmelten met de omgeving. Vandaag wonen er nog 80 families in omstandigheden die sinds de 10de eeuw amper veranderd zijn. De enige actie gebeurt in de witte moskee, die fel afsteekt tegen de okerkleurige huizen. Als de imam uitgezongen is, daalt er een rustgevende stilte over de stad.