Het abc van de hormonen

Humeur, libido, gewicht, vermoeidheid, slaap: hormonen sturen tal van aspecten van ons leven. Maar wat weten we precies over deze chemische hoogstandjes?

Hormonen spelen een rol bij de regeling van alle belangrijke lichaamsfuncties: de energiestofwisseling, de voeding, de voortplanting, de ontwikkeling, de groei... De term ‘hormoon’ duikt voor het eerst op in de 19de eeuw en komt van het Griekse hormaein, wat zoveel betekent als in beweging zetten, prikkelen. Hormonen zijn chemische boodschappers die in het bloed circuleren tot ze zich binden aan bepaalde receptoren die dan een doelgerichte reactie op gang brengen. Elk hormoon heeft een specifieke werking maar onderling gaan ze interacties aan om het evenwicht van ons endocriene systeem te garanderen. Een systeem waarvan de hypothalamus, een kleine klier diep in de hersenen, de opperbevelhebber is.

Een hormoon voor elk moment

De meeste hormonen worden afgescheiden volgens een circadiaans ritme (dag/nacht). Groeihormoon bijvoorbeeld wordt vooral ’s nachts aangemaakt, terwijl cortisol massaal vrijkomt bij het ontwaken. Andere hormonen worden cyclisch afgescheiden en zijn gelinkt aan een biologisch mechanisme dat zich steeds herhaalt. Denk maar aan de ovulatiecyclus bij de vrouw. De secretie van een hormoon kan ook een antwoord zijn op een welbepaalde stimulus. Insuline bijvoorbeeld komt vrij na de maaltijd, wanneer onze bloedsuikerspiegel stijgt. En bij stress maken we dan weer veel adrenaline aan, een hormoon dat de hartslag versnelt.

Lucratieve business

Wie kampt met hormoonstoornissen moet een specialist raadplegen: een endocrinoloog. Maar vandaag worden er almaar meer hormonen gebruikt in de lucratieve maar dubieuze antiverouderingsgeneeskunde.

“Een endocrinoloog gebruikt hormonen niet als supplementen. Maar tal van ‘hormoonartsen’ – een niet-erkende ti tel – schrijven vandaag hormonen voor om tekorten aan te vullen die eigenlijk niet bestaan! Het gebruik van hormoonsupplementen kan ronduit gevaarlijk zijn omdat het hele fysiologische evenwicht erdoor verstoord kan raken”, waarschuwt endocrinoloog dr. Vincent Geenen (universitair ziekenhuis Luik). En met hormonen en andere wondermiddeltjes die online worden verkocht, is het dubbel oppassen. “Als je geen klachten hebt, moet je ook geen hormonaal bilan laten opstellen”, reageert Vincent Geenen op deze ‘hormonengekte’. Want hormonen mogen ons dan al deels sturen, via onze levensstijl kunnen we ze ook beïnvloeden. Een verkwikkende nachtrust, een evenwichtig voedingspatroon, kwaliteitsvolle relaties, zo weinig mogelijk stress: het zijn allemaal factoren die bijdragen tot een goed endocrien evenwicht.

Cortisol, het stresshormoon

De secretie van cortisol is het grootst tussen zes en acht uur ’s ochtends en neemt vervolgens af tot ’s avonds. Cortisol speelt dus een rol bij het ontwaken. Dit hormoon neemt ook de taak over van adrenaline, een welbekend hormoon dat in grote hoeveelheden vrijkomt bij gevaar, je zintuigen op scherp zet en je energie aanscherpt. Enkele minuten na zo’n adrenalinestoot maakt je lichaam massaal cortisol aan dat actief bijdraagt tot de productie van energie door je vetreserves om te zetten in suikers.

Helaas leidt chronische stress tot een teveel aan cortisol, wat schadelijk is voor je gezondheid en vooral voor je lijn!

Ghreline, het hongerhormoon

Ghreline wordt afgescheiden door de maag en wekt het hongergevoel op. Naarmate de maag gevuld raakt, daalt het ghrelinepeil vanzelf. Door hier onderzoek naar te doen hoopt men obesitas te doorgronden en de moeite die sommige mensen hebben om hun voedselinname onder controle te houden. Het ghrelinegehalte piekt bij elk van ons rond één uur ’s nachts. Dat verklaart waarom we honger krijgen wanneer we op dat uur nog op zijn of niet kunnen slapen.

Melatonine, het slaaphormoon

Melatonine regelt het circadiaanse ritme, het slaapwaakritme. De productie van dit hormoon wordt afgeremd door licht en gestimuleerd door duisternis. Vandaar dat het ook slaaphormoon wordt genoemd. De melatonineaanmaak piekt tussen twee en vijf uur ’s ochtends. Vandaag wordt het soms in synthetische vorm toegediend bij een jetlag en bij bepaalde slaapstoornissen, als alternatief voor klassieke slaapmiddelen. Dagelijks een lichttherapie ondergaan onderdrukt dan weer de aanmaak van melatonine.

Oxytocine, het liefdeshormoon

Oxytocine speelt een rol bij de bevruchting. Bij mannen bevordert het de zaadlozing, bij vrouwen het samentrekken van spiertjes waardoor de zaadcellen vlotter de baarmoeder bereiken. Het staat ook in voor de contracties tijdens de bevalling en voor het toeschieten van de moedermelk. Inmiddels weten we ook dat dit hormoon niet alleen lichamelijke processen stuurt, maar ook onze relaties met anderen beïnvloedt. Zowel bij mensen als bij dieren. Een voorbeeld. Blokkeert men dit hormoon bij woelmuizen, dan worden deze van nature monogame diertjes ontrouw. Doet men hetzelfde bij ooien, dan verstoten ze hun pasgeboren lammetjes. Bij mensen vermindert oxytocine de angst, zorgt het voor een gevoel van veiligheid en vergroot het het vertrouwen tussen twee mensen.

Oestrogeen, het vruchtbaarheidshormoon

Oestrogenen worden hoofdzakelijk aangemaakt door de eierstokken. Oestradiol, is naast oestriol en oestron, het belangrijkste hormoon van de oestrogeengroep. Het is verantwoordelijk voor de lichaamskenmerken van de vrouw (borsten, schaamhaar, enz.) in de puberteit. Oestrogenen regelen samen met progesteron de menstruatiecyclus. Deze hormonen wijzigen ook het cervixslijm door het ter hoogte van de baarmoederhals meer of minder doordringbaar te maken voor de zaadcellen, wat uiteraard een impact heeft op de vruchtbaarheid. Oestrogenen spelen ook een rol bij het libido en bij het soepel houden van de vagina.

In de menopauze valt de oestrogeenproductie stil, met vaginale droogte, een daling van het libido, een minder soepele huid, een groter risico op osteoporose en stemmingsschommelingen tot gevolg. Met hormoonsubstitutietherapie (HST) kan je een aantal van deze effecten bestrijden, maar je moet er behoedzaam mee omspringen en rekening houden met het profiel van elke vrouw (voorgeschiedenis, leeftijd, levensstijl, enz.), want hormoonsubstitutie kan het risico op borstkanker en baarmoederhalskanker lichtjes verhogen.

Testosteron, het lusthormoon

Bij testosteron denken we meteen aan viriliteit. Dit hormoon komt inderdaad voor bij mannen, waar het wordt aangemaakt in de teelballen en de bijnieren. Maar het komt ook voor bij vrouwen, waar het in kleinere mate wordt geproduceerd in de bijnieren en de eierstokken. Zowel bij mannen als bij vrouwen speelt testosteron een rol bij het libido. Het testosterongehalte daalt geleidelijk met de jaren en neemt vanaf 40 jaar met ongeveer één procent per jaar af, maar overgewicht en een ongezonde levensstijl werken deze afname ook in de hand.

Testosteron innemen heeft bij mannen de reputatie dat ze hiermee een dalend libido en energiepeil vanaf 50 kunnen afremmen. Hoewel testosteronsupplementen erg populair zijn, vooral in de Verenigde Staten, staat het gebruik ervan fel ter discussie. Er is geen wetenschappelijk bewijs dat ze een gunstige invloed hebben, maar ze verhogen wel het risico op prostaatkanker en op een beroerte.

De daling van het testosterongehalte heeft ook bij vrouwen een weerslag op het libido. Volgens sommige studies zou er ook een verband zijn met een afname van de leervaardigheid en van het geheugen. Vandaar dat vrouwen die vervroegd in de menopauze belanden, doorgaans testosteronsuppletie voorgesteld krijgen.

Progesteron, het zwangerschapshormoon

Progesteron wordt aangemaakt door het gele lichaam of corpus luteum (wat overblijft van de ovariële follikel na de eisprong) in de tweede fase van de menstruatiecyclus en nadien door de placenta tijdens de zwangerschap. Dit hormoon bereidt de baarmoeder voor op de innesteling van de eicel en bereidt vervolgens de borstklieren voor op borstvoeding. Door de progesteronwaarde van een zwangere vrouw te meten, krijgt je een goed beeld van de activiteit van de placenta. Wanneer de progesteronproductie in de menopauze stilvalt, zorgt dat niet echt voor ongewenste effecten. Het klopt dat hormoonsubstitutietherapie ook een progesteronderivaat bevat (progestatief), maar dat is uitsluitend bedoeld als tegengewicht voor de invloed van de oestrogenen. Wanneer die alleen zouden worden toegediend, zouden het baarmoederslijmvlies en het borstweefsel worden gestimuleerd, met bloedverlies en spanningen in de borsten tot gevolg.

Schildklierhormonen, de thermostaathormonen

De hypofyse, net onder de hersenen, maakt thyreoïd stimulerend hormoon (TSH) aan dat de schildklier de opdracht geeft om de schildklierhormonen T3 (triiodothyronine) en T4 (thyroxine) aan te maken. Deze hormonen regelen hoeveel brandstof – vetten, eiwitten en koolhydraten (suikers) – we verbruiken. De schildklier kan door tal van factoren ontregeld raken, bijvoorbeeld na een zwangerschap of in de menopauze. Bij een te snel werkende schildklier (hyperthyreoïdie) gaat het lichaam in overdrive en werkt het te snel en te sterk. Je krijgt meer eetlust zonder dat je gewicht toeneemt, je hebt het altijd warm, je bent prikkelbaar en soms euforisch, wat vlug tot uitputting kan leiden. Bijhypothyreoïdie gebeurt net het tegenovergestelde. Je schildklier werkt onvoldoende en je lichaam functioneert trager: je wordt dikker, je hebt het altijd koud, je ziet bleek, je gezicht zwelt op, je bent moe en depressief.

JULIE LUONG – FOTO GETTY IMAGES