Citytrip door het Balticum

Helemaal van Klaipeda (in Litouwen) naar Tallinn (in Estland) rijden wij om het hart van de Baltische steden te ontdekken. Als beloning wordt onze route overvloedig gekruid met verrassingen: Lenin, Marx en Stalin, een heuvel vol kruisen, een Zwarte Madonna...

De Baltische staten hebben grandeur te koop. En zeemeeuwen ook. Dat merken we wanneer we langs het eindeloze strand naar de Litouwse badplaats Klaipeda rijden, waar de plaatselijke bevolking zijn van bruinkool dichtgeslibte longen komt volpompen met verse, jodiumrijke lucht. Zuurstof recht uit de Baltische Zee kan niet ongezond zijn, vindt ook Rudolf, de straatventer die ons amber probeert te verkopen. Oud, gestold hars is dat. “U mag gerust zijn: mijn stenen zijn meer dan 45 miljoen jaar oud. Er zitten zelfs dode insecten in! Maar let op, want (met een achterdochtige blik over zijn schouder) ze verkopen hier ook veel namaak!”

LITOUWEN: De mineralen van de Nemunas

Als eerste etappe van onze Baltische reis, bollen we tegen een gezapig tempo zuidoostwaarts, langs de Poolse grens tot Druskininkai. Niet dat dit stadje zoveel voorstelt, maar in de communistische tijd – où sont les neiges d’antan? – was dit een gerenommeerd kuuroord. Het water uit de Nemunas bevat namelijk uitzonderlijk veel mineralen en zouten. Dus proeven we enthousiast van het gezonde rivierwater, springen we in borrelende, helende waterbaden, ondergaan we een onderwatermassage, zweten we ons een ongeluk in de stoomcabine en laten we ons met een bijna satanisch genoegen zakken in een bad met gitzwarte, stroperige en vooral heel warme modder. Om ten slotte ook maar het kruim van de wellnessmenukaart te bestellen: een opwaartse darmmassage. De baliedame monstert ons met een vreemde blik in haar ogen. Ze zijn gek, die West-Europeanen!

Het historisch cynisme van ‘Stalin World’

Een vijftal kilometer voorbij Druskininkai vinden we Grutas Park, bij de lokale bevolking beter bekend als Stalin World, een park tjokvol oude communistische beelden. Dit is het werk van de voormalige Litouwse worstelkampioen Viliumas Malinauskas. Hij werd miljonair met de kweek van champignons, kocht voor een appel en een ei alle van hun sokkel gehaalde borstbeelden van Lenin, Marx, Stalin en hun lokale kornuiten op, en stelt ze nu tentoon rond zijn luxueuze villa net buiten Druskininkai. Een bevreemdende mix van kapitalistische koopmanskunst en historisch cynisme, zullen we maar zeggen. Wij laten ons alvast verleiden en kopen een koffiemok met het hoofd van Marx erop en een koelkastmagneet waarop een man kordaat Njet zegt tegen een aangeboden glas vodka. We laten ons zelfs gewillig fotograferen bij enkele borstbeelden van Lenin en Marx.

De Zwarte Madonna van Vilnius

De Litouwse hoofdstad Vilnius heeft haar plaats op de werelderfgoedkaart van Unesco verdiend. De buitenwijken van de stad hebben nog de obligate, grauwe en illusieloze woonblokken, de bakstenen incarnaties van een tot in de puntjes uitgevoerde planeconomie. Maar de binnenstad is jong (studenten!), trendy, mooi en barstensvol geschiedenis en kunst.

In de Ausros Vartustraat staan honderden Polen te drummen voor het kapelletje van de Zwarte Madonna. De Poolse tv zendt de mis live uit. Het is zondag, en de kerken zitten afgeladen vol. Terwijl toeristen zich vergapen aan wat zij als religieuze curiosa beschouwen, slaan de locals kruistekens, bidden en zingen ze de hele mis naarstig mee. Ooit zou de Madonna een mirakel verricht hebben, maar welk precies en wanneer of hoe kan niemand ons vertellen. Ooit probeerden de communisten de katholieken hier weg te krijgen, onder meer door de straat in Gorkystraat te herdopen, maar na 1989 werd die kunstmatige ingreep snel rechtgezet. De gelovigen rustten niet vooraleer ze hun straat heroverd hadden.

Via de Piliesstraat lopen we de oude, middeleeuwse binnenstad door. Gezellige koffiehuisjes – dit zou Wenen kunnen zijn – maar ook stijlvolle designwinkels. In geen enkel opzicht lijkt Vilnius nog op de oude commistad van weleer. En toch slaagt ze erin haar troeven – vooral dan de intact gebleven, cultureel volgestouwde middeleeuwse binnenstad – geheim te houden. Op enkele onvermijdelijke Duitsers na zien we er geen andere toeristen.

De heuveltjes van Siauliai

Bijna tweehonderd kilometer over weinig bereden wegen brengen ons van Vilnius naar het noordelijke Siauliai, dat vooral bekend is om zijn Kruisenheuvel. Samen met de Zwarte Madonna van Vilnius vormt deze heuvel het religieuze centrum van Litouwen. Zowat een half miljoen kruisbeelden – variërend van twee meter tot één... centimeter groot – staan hier samengepakt op een heuvel met een oppervlakte van een halve hectare. Er valt misantropische motregen uit de lucht terwijl we langs het smalle, glibberige paadje tussen de crucifixen laveren. Een jong koppeltje bevestigt met wat ijzerdraad een piepklein kruisje aan een groter exemplaar. Wat hun bedoeling is, zullen we nooit begrijpen. Een paraplu houdt hun hoofden droog, maar niet hun wangen.

LETLAND De gespleten kathedraal van Riga

We steken nu de Litouws-Letse grens over, in één ruk tot in de hoofdstad Riga, een belangrijke middeleeuwse hanzestad aan de Baltische Zee. Daardoor draagt ze ook vandaag nog een duidelijke Europese – vooral Duits-Zweedse – stempel. De kathedraal is onderaan romaans, maar toen men de toren afwerkte was de mode duidelijk barok. Vandaag is de grootste kerk van het Balticum een locaal symbool van de perestrojka geworden, nadat er onder het communistische regime geen missen meer mochten worden gehouden. Pas in 1988 kon dat opnieuw.

We sjokken verder door de binnenstad. Een oude vrouw grijpt plots onze hand vast en komt heel dicht bij ons staan, alsof ze ons een groot geheim wil vertellen. Waar we vandaan komen, wil ze in het keurigste Duits weten. “Ik ben 81 en gelukkig, meneer. Mijn zoon woont in Zuid-Afrika. Mijn hele leven lang ben ik verpleegster geweest. Communisten en fascisten: voor mij zijn ze allemaal even erg. Maar nu voel ik me vrij en dat maakt me blij.” Ze stapt verder, en kijkt nog één keer achterom, alsof ze wil peilen hoeveel indruk haar plotse verschijning gemaakt heeft.

De dreigende kracht van de toendra

De lange weg van Riga via Valmiera naar de grensstad Valga kruist nauwelijks dorpen. Hier is de natuur de baas: wouden, weilanden, langzaam ook de toendra. Gras tussen de berkenbomen, mos, en waarschuwingsborden voor elanden. We komen er geen tegen, en zijn daar niet rouwig om. Wie met honderd per uur tegen een eland knalt, zal het geweten hebben.

ESTLAND Het gotische stadhuis van Tallinn

Hoe dichter we bij Tallinn komen, hoe meer we merken dat Estland het rijkste én het duurste van de drie Baltische landen is. Tartu houdt de prijzen nog in toom, maar daar zal haar status als studentenstad wel veel mee te maken hebben. Deze stad dichtbij de Russische grens ruikt, net als Riga, erg Zweeds. Op het marktplein staat een standbeeld: twee studenten onder een paraplu kussen elkaar innig. De klok op de toren van het stadhuis (naar Nederlands model gebouwd) spoort de studenten aan om niet te laat naar de colleges te vertrekken.

Tijd nu voor ons laatste traject: naar Tallinn. Daar duiken we meteen het donkere kelderrestaurant Vanaema Juures in, oma’s plaats, om er te genieten van een deskundig bereid stukje eland en te ontdekken hoe sterk hier de tegenstelling speelt tussen superprogressief en oud. Dat zien we duidelijk vanop de Sint-Olavskerk. Aan de noordzijde is er de haven met haar ferry’s (onder andere naar het vlakbije Helsinki). Ver weg in het zuidoosten herinneren grijze appartementsblokken nog aan het communistische verleden. Maar ze lijken bijna letterlijk naar het achterplan verdrongen te zijn.

En dan is er de mooiste plek van Tallinn, de Raekojaplaats, het centrale marktplein. We lopen er de Raeapteek binnen – meer dan zeshonderd jaar oud, en al tien generaties lang in handen van dezelfde familie- voor een doosje keelpastilles. Het meisje acher de toonbank kijkt vreemd op: de meeste toeristen komen het interieur en het museum bekijken maar kopen niets. Aan de overkant van het marktplein lijkt de toren van het stadhuis opvallend op een minaret. Het waren handelaars die de plannen meebrachten van een zakenreis naar het Midden-Oosten – ook Tallinn was immers een hanzestad. Vandaar dat het stadhuis uit de veertiende eeuw het enige gotische is van Noord-Europa.

Als afsluiter van onze Baltische reis vinden we Tallinn perfect. We leveren onze huurauto in. Met de wagen noordelijker in het Balticum doordringen, is immers onmogelijk. De oversteek naar Helsinki houden we graag voor een volgende keer.

Aart De Zitter – foto’s: Jerry De Brie