Cadmium op de beklaagdenbank

Milieuverontreiniging is een complex en ernstig probleem. De invloed op onze gezondheid wordt vaak pas decennia later meetbaar. Een recente studie toonde voor het eerst een onweerlegbaar verband aan tussen cadmiumvervuiling en borstkanker in Overpelt, Balen en Lommel. Wat kunnen we leren uit dit Umicoreschandaal?

Op 16 januari verschenen in het medische vakblad The Lancet Oncology de resultaten van een studie die werd uitgevoerd door de universiteiten van Leuven, Hasselt en Louvain-la-Neuve, onder leiding van professor Jan Staessens. Tussen 1985 en 1989 namen de onderzoekers bodemstalen en urinemonsters van bijna 1000 mensen. Het onderzoeksgebied lag in de onmiddellijke omgeving van de drie Umicore-zinkfabrieken in Lommel, Overpelt en Balen, een gebied met een hoge cad- miumconcentratie. De controlegroep bestond uit inwoners van Hechtel-Eksel waar de blootstelling aan cadmium veel lager is. De daaropvolgende 15 jaar noteerden de onderzoekers het aantal kankergevallen. In het zwaar door cadmium vervuilde gebied kwamen 16 longkankers voor, in de controlegroep slechts 3. “Volgens de overlijdensstatistieken van de Vlaamse Gemeenschap konden we in elk van de onderzochte groepen vijf gevallen van longkanker verwachten”, zegt professor Staessens. “De inwoners van de gemeenten Overpelt, Balen en Lommel lopen dus viermaal meer kans op longkanker. Voor het eerst konden we met harde cijfers aantonen dat er een verband bestaat tussen longkanker en milieuvervuiling door cadmium. ”

Via stof en de voeding

Cadmium behoort tot de zware metalen en is erg giftig. De laatste jaren is het gebruik ervan sterk gedaald. Toch komt het nog veel voor in het milieu omdat het niet op natuurlijke wijze wordt afgebroken. Vooral op plaatsen waar zinkindustrie gevestigd is (geweest), bevat de bodem veel cadmium dat in het lichaam van de mens terecht kan komen via de voeding. Wat veel mensen echter onvoldoende weten is dat we in besmette gebieden ook heel wat cadmium inademen via stof. Door een aantal preventieve maatregelen te respecteren (zie kader p. 34) kan dit risico beperkt worden.

Vroegere studies hebben al aangetoond dat cadmium bij de mens kan leiden tot nierproblemen en osteoporose, met de daaruit volgende botbreuken. De recente studie leverde nu ook het bewijs dat er een verband bestaat tussen longkanker en het wonen in de buurt van een zinkfabriek. Behalve de gebieden waar het onderzoek verricht werd, mag men ook verwachten dat er meer longkankers zullen voorkomen in andere gebieden waar cadmium vrijkomt zoals Tessenderlo, Hoboken en Beerse.

“Dit is schuldig verzuim”

“Het probleem is zeer oud en veel omvangrijker dan deze studie aantoont”, zegt dokter Staf Henderickx (zie de rubriek Opinie, p. 36) die als huisarts in Lommel al tientallen jaren geleden opmerkte dat er in de streek veel meer kankers voorkwamen dan elders. “Niet alleen geeft cadmium meer kans op longkanker, maar waarschijnlijk ook op blaaskanker en kanker van de alvleesklier. Daarenboven is cadmium niet de enige kankerverwekker bij Umicore! Ook arsenicum veroorzaakt long- en huidkanker. En ook het probleem van de vrijkomende dioxines blijft hangende. Vanuit Umicore (vroeger Union Minière en Vieille Montagne) zijn er bij mijn weten weinig of nooit aanvragen gestart voor een erkenning als beroepsziekte voor longkanker door cadmium en/of arsenicum. Vanuit de overheid zijn er wel massa’s studies gebeurd over de vervuiling van bodem en rivieren door zware metalen, maar nooit werd de weerslag op de gezondheid van de mens onderzocht. Beide houdingen zijn een staaltje van schuldig verzuim. ”

Slachoffers zijn er nochtans voldoende gevallen. José Vanhout uit Lommel verloor zo’n 30 jaar geleden haar vader aan longkanker. Hij werkte in de Lommelse zinkfabriek, net als Josés man Pierre die op 42-jarige leeftijd aan longkanker overleed. En de ellende hield daarbij niet op. José ver-loor ook haar tweede echtgenoot aan longkanker.

Virginie Dekkers verloor haar man, haar vader en haar broer aan longkanker. Haar man werkte weliswaar niet bij Umicore maar het gezin woonde net tussen de fabrieken van Balen en Lommel. Negen jaar geleden kreeg Virginie Dekker zelf longkanker maar zij genas.

Werknemers van de fabrieken bij wie longkanker vastgesteld wordt, kunnen aanspraak maken op een vergoeding via het Fonds voor Beroepsziekten. Maar dat ook dit niet altijd van een leien dakje loopt, heeft Robert Theunissen uit Peer aan den lijve ondervonden. Hij werkte van 1989 tot 1992 bij Union Minière (nu Umicore) in Overpelt in de afdeling kwik- seleen. Hij werd ziek en is dat nog steeds, maar het Fonds voor Beroepsziekten wil zijn ziekte niet erkennen. Onlangs stapte hij naar de arbeidsrechtbank in Hasselt om toch nog erkenning van zijn beroepsziekte te krijgen.

Een proces winnen is niet evident

Als aangetoond is dat er een verband bestaat tussen cadmiumverontreiniging en longkanker, kunnen de slachtoffers dan niet veel makkelijker een schadevergoeding eisen? Helaas is dat niet zo eenvoudig. Slachtoffers die een proces willen starten zijn alleszins voor jaren vertrokken. In ons land bestaat er helemaal geen traditie van gezondheidsclaims tegen de industrie of de overheid zoals dat wel het geval is in Amerika. Eén van de eerste processen van deze aard werd aangespannen tegen het asbestproducerende bedrijf Eternit in Willebroek, door twee mensen van wie de vader, moeder en broer stierven aan kanker. Zelf zijn ze ook besmet. Het gezin woonde recht tegenover het bedrijf. Maar hoewel het oorzakelijke verband van asbest met kanker overduidelijk bewezen is, sleept de zaak nu al zes jaar aan.

Voor cadmium liggen de zaken nog moeilijker. Want het gaat hier enerzijds om een historische vervuiling (de cadmiumverwerking is op de meeste plaatsen stopgezet, in Overpelt beantwoordt de cad- miumuitstoot intussen volgens Umicore aan de Europese normen) en longkanker kun je ook door andere oorzaken krijgen, zoals roken. Bovendien moet de klager, behalve dit oorzakelijke verband, ook bewijzen dat er een fout is begaan. Daarvoor moet teruggegrepen worden naar de toen geldende vergunningen en gezien worden of die overtreden werden, in het licht van de op dat ogenblik bestaande kennis, technologie en wetenschap. Dat Umicore naar aanleiding van de studie geen extra processen verwacht, is dus niet zo verwonderlijk als het op het eerste gezicht klinkt.

Peperdure sanering

Het bedrijf wil zijn verantwoordelijkheid niet ontlopen, zeggen de verantwoordelijken van Umicore. Reeds in 1997 werd met de sanering van het gebied in de Noorderkempen gestart. In 2004 sloot Umicore een convenant met de Vlaamse overheid, waarbij het aanvaardde 62 miljoen euro uit te trekken voor de sanering van de bedrijfsterreinen en de omliggende wijken in Hoboken, Balen, Lommel en Overpelt. Daar wordt intussen volop werk van gemaakt. De vervuilde grond in de omgeving van de fabrieken wordt momenteel afgegraven en vervangen.

Voor de sanering van de wijdere omgeving werd nog eens 30 miljoen euro vooropgesteld: 15 miljoen afkomstig van Umicore, 15 van de Openbare Vlaamse Afvalstoffenmaatschappij, OVAM). Voor die fase van de sanering wordt tegen 30 juni van dit jaar een actieplan opgesteld. Dat lag al vast in het convenant van juni 2004. Tegelijkertijd werkt de Vlaamse administratie voorstellen uit om de verspreiding van fijn stof terug te schroeven, bijvoorbeeld door middel van extra aanplantingen.

Intussen haalde ook de site van Umicore in Grâge-Hollogne het nieuws. Ook die site van 26 hectare die in 1984 gesloten werd, zal volgens de verantwoordelijken van Umicore zo snel mogelijk gesaneerd worden. Hier zou er evenwel geen gevaar voor de volksgezondheid bestaan en zal in plaats van voor het afgraven van de grond, gekozen worden voor bodembedekking. n

Leen Baekelandt