Tv-series: veel meer dan louter kijkplezier

Vandaag maken series niet alleen deel uit van onze tv-cultuur, ze zijn ook een dankbaar gespreksonderwerp en een onuitputtelijke bron van inspiratie. Maar hoe komt het dat we er zo dol op zijn?

Wij Belgen kijken behoorlijk veel televisie: gemiddeld vijf uur per dag, zo blijkt uit onderzoek van reclameregie IP uit 2019 – dus nog voor corona ons overviel. Waar we de voorkeur aan geven? “Traditionele tv-programma’s en het journaal blijken nog altijd het populairst, maar series hebben almaar meer de wind in de zeilen. Ze maken niet alleen het gros van de tv-programmatie uit, ze worden ook druk bekeken via streaming en andere kanalen. Aan het fenomeen valt niet te ontsnappen. “Elke dag een aflevering van een tv-reeks bekijken hoort tijdens de week een beetje bij ons avondritueel”, geeft Philippe (68) toe. “Zo’n aflevering is kort genoeg om niet in slaap te vallen voor de tv en toch onderhoudend. Kortom: alles wat je nodig hebt om je gedachten te verzetten. Bij onze keuze laten we ons doorgaans leiden door wat we her en der opvangen. Vinden wij een serie leuk, dan vertellen we het door aan onze vrienden en kinderen. En vice versa.”

“De vraag ‘Naar welke serie ben jij aan het kijken?’ is inmiddels even gewoon als een babbeltje over het weer”, beaamt Sarah Sepulchre, professor aan de UCL, die een boek schreef over het fenomeen. “Het is een veilige en onschuldige vraag. Ideaal voor een praatje aan de koffieautomaat met de collega’s of om het gesprek op gang te trekken op een receptie of feestje waar je niemand kent. Vandaag zijn er nog weinig mensen die niet naar een serie kijken. Het is een onderwerp waar iedereen over kan meepraten.”

Van pretentieloos tot subtiel

Het moet gezegd: succesvolle series zijn geen nieuw fenomeen. Al in de beginjaren van de tv lokten ze veel kijkers. In de jaren 60 zat heel Vlaanderen aan de buis gekluisterd voor Schipper naast Mathilde. Sarah Sepulchre: “Wie zelf geen tv-toestel had, ging kijken bij de buren. Dallas stuwde de kijkcijfers pas echt naar recordhoogtes, ook bij ons. Maar als je destijds een zwak had voor dergelijke series – ook al waren die niet per se slecht gemaakt – , hield je dat binnenskamers. Je liep daar niet mee te koop. Nu ligt dat helemaal anders: vandaag is series bekijken perfect maatschappelijk aanvaard.”

Die verschuiving heeft zich in twee grote fasen voltrokken. De eerste fase werd ingeluid in de eerste helft van de jaren 90, toen series als Friends, The X-Files en ER het televisiescherm veroverden. Het verschil tussen deze reeksen en de meeste series die in de jaren 80 in Europa liepen, is overduidelijk: van pure ontspanning – denk maar aan Starsky & Hutch of aan pretentieloze sitcoms voor het hele gezin, zoals Full House en Eight is Enough – verschuift het accent naar meer subtiele en realistische (docu)series. “Deze wijziging valt samen met de opkomst van het internet. En omdat de fans in de media geen informatie vinden over hun favoriete feuilletons, maken ze zelf websites aan.” Op die manier kwamen programma’s waar critici en journalisten altijd hun neus voor hebben opgehaald, plots in de kijker te staan!

Maatschappelijke rol

De tweede fase werd begin deze eeuw ingeluid, wanneer de Amerikaanse betaalzender HBO op het toneel verscheen. “HBO maakte al kwaliteitsseries, maar besliste op een bepaald moment om de regels die gelden voor film ook op tv-producties toe te passen.” Zo haalde The Sopranos, een van de eerste reeksen nieuwe stijl, de mosterd overduidelijk bij de maffiafilms van Martin Scorcese. In tegenstelling tot langlopende series, worden prestigieuze series niet langer week na week opgenomen: elk seizoen is, nog voor het wordt uitgezonden, van A tot Z afgewerkt, met een duidelijk begin en einde. “Soms weet je niet wat je ziet”, zegt Philippe enthousiast. “Wij hebben een tv-toestel gerecupereerd dat we voor mijn moeder hadden gekocht, die aan maculadegeneratie leed. Met een gigantisch scherm! Ik kan je verzekeren: als je daar een gevechtsscène uit Game of Thrones op ziet, hoeft die niet onder te doen voor een film in de bioscoop. En het ijzersterke scenario krijg je er gratis bij, terwijl naar mijn gevoel de bioscoop, met zijn films over superhelden, vooral op een hersenloos publiek mikt.”

Je hoeft het succes van series bij zowel het grote publiek als de critici vandaag dus niet ver te zoeken. “Op enkele zeldzame uitzonderingen na, gaat het om voortreffelijk camerawerk en een steengoed scenario”, bevestigt Sarah Sepulchre. “Het is fictie van een hoog, zelfs erg hoog niveau, met niet zelden een veelheid aan intriges en tal van hoofd- en nevenpersonages. Vroeger moest Jan en alleman de series kunnen volgen en zochten seriemakers dus naar de grootste gemene deler. Vandaag hebben ze de luxe dat ze kunnen kiezen tot welk publiek ze zich richten.”

De voorbije jaren kwamen er almaar meer seriemakers bij, alsook nicheseries voor heel specifieke doelgroepen. Zo mikte The Handmaid’s Tale aanvankelijk op feministische kijkers, maar achteraf bleek de serie ook bij het grote publiek aan te slaan. En aardig meegenomen: intussen is de serie er fijntjes in geslaagd om de aandacht te vestigen op het feit dat vrouwen vandaag in onze maatschappij nog altijd op de tweede plaats komen. “Het valt moeilijk te zeggen of deze series trendsetters zijn, dan wel meesurfen of bestaande trends en die versterken. Eén ding is zeker: de band met de tijdgeest is erg sterk. Ze hebben het maatschappelijke debat deels overgenomen en spelen nu de rol die het journaal vroeger vervulde: ze zijn hét gesprekonderwerp.” Of het nu gaat om onze relatie met technologie (Black Mirror) of met de politiek (House of Cards, Borgen), dan wel om de vernieuwde belangstelling voor vintage en nostalgie (Mad Men, Stranger Things): alle trends en vragen die de maatschappij beroeren, komen in de series aan bod, subtiel of meer uitgesproken.

Meer dan een held: een vriend!

Feuilletons zijn hoogwaardig en stevig in de tijdgeest verankerd kijkvoer. Maar er is meer: er ontstaat ook een alchemie tussen de kijker en zijn favoriete reeks. Of beter gezegd: de wereld die ze neerzet en de personages die erin te zien zijn. “Uit onderzoek is gebleken dat fictie dezelfde hersenzones activeert als de realiteit”, legt professor Sarah Sepulchre uit. “Als je naar een droevige aflevering kijkt, ben je écht triest. Word je verliefd op een personage – ook al weet je dat het om een fictief iemand gaat – , heeft het je écht te pakken. Ben je bevreesd dat een personage iets overkomt, dan ben je écht bang. Er is sprake van een hechtingsproces. Dat voltrekt zich ook in de bioscoop, maar in mindere mate, omdat een film maar twee uur duurt en dan is het voorbij. Een serie keert week na week terug. En als je dat wil, kan je er elke dag naar kijken.”

“Ik ben alleenstaande”, klinkt het bij Martine, die onlangs met pensioen ging. “Toen ik nog werkte, had ik de gewoonte om elke avond bij het thuiskomen meteen de televisie aan te zetten. Op een avond stond Thuis op. Wat een onzin, dacht ik bij mezelf. Maar uiteindelijk raakte ik eraan verslingerd. Stilaan werden de personages mijn tweede familie, vrienden die elke dag even langskomen. Met de jaren worden de oudste personages ouder, ze evolueren samen met mij en leven in een wereld die dezelfde is als de mijne... Ik weet best dat het scenario niet altijd een hoogvlieger is, maar dat maakt weinig uit. De personages houden me gezelschap.”

Niet zelden richt dat hechtingsproces zich na verloop van tijd op één bepaald personage: het is je plaatsvervanger in de fictieve wereld van de tv-serie. “Je identificeert je met dat personage, het wordt een beetje jij”, legt Sarah Sepulchre uit. “Onrechtstreeks ga je daardoor ook over jezelf nadenken. Een reeks als Grey’s Anatomy streeft dat effect trouwens bewust na: elke aflevering begint en eindigt met een voice-over van een vrouwelijk hoofdpersonage. De commentaar die ze geeft, zet de kijker aan tot nadenken.”

Series houden ons dag na dag gezelschap en hebben een duidelijke link met onze eigen wereld, onze diepste verzuchtingen. Ze zijn niet enkel meer een banale verstrooiing. Het volstaat om met andere fans over een serie te praten om je daar rekenschap van te geven. Trouwens, nu we het er toch over hebben: wat is jouw favoriete serie?