Weet je nog die keer... beginnen veel herinneringen, al zijn die niet altijd waarheidsgetrouw. Ons geheugen is minder feilloos dan we denken en laat ons soms nepherinneringen ophalen alsof we ze echt hebben beleefd. En toch is dat volkomen normaal!
Ze belde me met een duidelijke boodschap. Er was een fout geslopen in onze reportage over de grote brand in de Innovation. Zij is Monique Lenssens (82, foto-inzet), de dame die destijds dapper van het gloeiend hete dak sprong met haar tas stevig in haar hand geklemd. Een beeld dat vereeuwigd werd in een iconische foto (zwart-wit foto boven). "Maar die handtas en wat erin zat, ben ik nadien nooit kwijtgespeeld, zoals de brandweerman in jullie reportage liet optekenen. Nadat die foto overal is verschenen, hebben de meest uiteenlopende geruchten de ronde gedaan over mijn handtas. Vandaar dat ik de juiste versie wil geven. Ook 50 jaar na dat drama kan ik mij de gebeurtenissen van die dag nog haarscherp herinneren", zegt Monique Lenssens gedecideerd.
Hoe kan het dan dat onze ooggetuige, en vele anderen met hem, aan dat moment een totaal andere herinnering overhoudt? De verklaring is simpel: het gaat om een pseudoherinnering, een fascinerend fenomeen dat de jongste jaren sterk onder de aandacht komt. "Het is geen leugen, want dan verdraai je de waarheid bewust", verduidelijkt dr. Henry Otgaar (rechtspsycholoog, Universiteit Maastricht) die zich in de geheugenwerking specialiseert. "Een pseudo- of valse herinnering voelt in je hersenen aan als een echte herinnering en gebeurt volkomen onbewust. Sterker nog: het ophalen van een pseudoherinnering laat exact dezelfde hersenactiviteit zien als bij een echte herinnering. Er bestaan wel gradaties: pseudoherinneringen kunnen deels of volledig vals zijn. In dat laatste geval herinner je je vreemd genoeg een feit dat je nooit zelf hebt meegemaakt."
Geen fotografisch geheugen
Het besef dat je geheugen je in de steek laat en zelfs compleet bedriegt, heeft iets griezelig maar is perfect normaal. Henry Otgaar: "Het overkomt ons allemaal en zelfs voortdurend. Elk gezond denkend mens maakt valse herinneringen aan. En dat is logisch als je kijkt hoe het geheugen functioneert. Want een fotografisch geheugen bestaat niet. Je slaat geen gebeurtenissen op een memorystick op, zoals bij een foto of een film. Je geheugen reconstrueert gebeurtenissen uit het verleden en dat verloopt zelden vlekkeloos. Je maakt iets mee en je hersenen onthouden daar vervolgens de essentie van. Datgene wat voor jou op dat moment belangrijk is. Je hersenen hebben immers de capaciteit niet om alles wat je meemaakt en ziet gedetailleerd op te slaan. De initiële functie van het geheugen was te helpen overleven. Daardoor slaat het vooral de zaken op die dat doel dienen. Maak je een overval mee, dan zal je waarschijnlijk het gezicht van de boef onthouden, zodat je je die persoon kan herinneren om je er later tegen te beschermen."
Elk gezond denkend mens maakt valse herinneringen aan.
Wanneer je dan een gebeurtenis wilt verhalen aan anderen, zal je geheugen de herinnering niet afspelen als een inwendige film, maar die opnieuw reconstrueren. "Je moet je dat voorstellen als een puzzel waarvan de stukjes weer bij elkaar worden gelegd. Of als een legohuisje: met dezelfde blokjes maak je telkens een iets andere constructie. Je geheugen zal daarbij de blinde gaten in je herinnering opvullen aan de hand van je kennis en verwachtingen. Je praat bijvoorbeeld over een avondje naar de film en denkt daar meteen popcorn en een drankje bij, omdat dat er voor jou bij hoort. Die informatie heeft je geheugen echter niet opgeslagen. Die voeg jij er vanuit je verwachtingspatroon aan toe bij het reconstrueren en hier kan de herinnering een loopje nemen met de realiteit. Zo lieten we tijdens een test proefpersonen een woordenlijst onthouden: janken, schreeuwen, tranen, baby, brullen. Wanneer we hen nadien vroegen of ze het woord huilen hadden gehoord, zei de overgrote meerderheid overtuigend ja. Dat geeft aan dat ons geheugen blinde vlekken invult door te associëren."
Wikipediapagina
Ook wat je hoort van anderen kan je eigen herinnering aantasten en zelfs volledig veranderen. De Amerikaanse geheugenexpert Elisabeth Loftus omschrijft het treffend: ons geheugen werkt als een Wikipediapagina. In deze online encyclopedie kan je zelf informatie aanbrengen maar ook anderen kunnen wijzigingen doorvoeren waardoor het onduidelijk wordt welke informatie van wie afkomstig is. Henry Otgaar organiseerde hierover een experiment. Aan proefpersonen werd verteld dat ze in een luchtballon hadden gevlogen, ook al hadden ze dat nooit gedaan. "Wanneer ze even later hierover suggestief werden ondervraagd, herinnerde 30 tot 40% zich dat ze echt in dat mandje hadden gezeten. Toen hen achteraf werd gezegd dat het niet was gebeurd, maar dat het hen was aangepraat, geloofden ze hun herinnering niet meer, ook al zagen ze er nog steeds beelden van. Daarom is het interessant om mensen bij een getuigenverhoor niet enkel te vragen wat ze zich herinneren maar ook wat ze geloven dat ze zich herinneren."
Op een familiefeestje discussiëren broers en zussen over een voorval uit hun jeugd waar ze lang niet over gepraat hebben. Een van de kinderen was toen zoek geraakt op de kermis. Pas vele bange uren later werd de toen zevenjarige jongen teruggevonden door een politieagent. Tenminste zo herinnert de verdwaalde broer het zich, maar zijn zussen en broer beweren dat zij hem aantroffen op een kermisattractie en houden het overtuigend op die versie van de 'feiten'. Ook de ouders zijn ineens niet meer zeker van de precieze afloop en twijfelen of er toch geen agent aan te pas kwam. Wie gelijk heeft, weten we nog steeds niet, maar zeker is dat minstens iemand een pseudoherinnering aanmaakte. "In de meeste gevallen, zoals bij een betwiste familieherinnering, is dat onschuldig en heeft dat weinig impact op ons dagelijks leven. Maar dat ligt heel anders als het gaat om getuigenverklaringen bij misdrijven. In Nederland zijn er enkele rechtszaken geweest waarbij nadien duidelijk werd dat pseudoherinneringen tot onterechte veroordelingen hebben geleid. Getuigen begonnen daarbij zelf te twijfelen aan de accuraatheid van hun herinnering en kwamen terug op hun verklaringen. Het heeft de aandacht voor dit fenomeen aangewakkerd", zegt dr. Otgaar.
Ook bij ons zijn politiediensten zich steeds meer bewust van valse herinneringen, al is niet duidelijk hoe vaak dit fenomeen opduikt tijdens onderzoeken. "Wellicht is er een groot dark number van valse herinneringen in de verklaringen die mensen afleggen bij de politie. In heel wat zaken is het niet evident om een valse herinnering van een echte te onderscheiden, omdat ook valse herinneringen gedetailleerd kunnen zijn en met veel overtuiging verteld", preciseert Carla Verbandt, psycholoog en gedragsanalist bij de federale politie. "Bij een politieverhoor wordt elke verklaring ernstig genomen. Valse herinneringen voelen aan als echt voor de persoon die ze zich herinnert, waardoor we ook moeten kijken naar andere elementen in het verhaal om de waarheid te achterhalen. Soms ligt het voor de hand. Praat iemand over seksueel misbruik van toen hij twee jaar oud was, dan kan dit onmogelijk een echte herinnering zijn. Op die leeftijd kan je nog geen feiten voor langere tijd opslaan. In veel andere gevallen is het lastiger. Vandaag beseffen we hoe groot de impact van suggestie kan zijn op het geheugen. Vandaar dat we tijdens politieverhoren rekening houden met dat effect en suggestieve vragen zoals 'zou het niet kunnen dat je die persoon dat hebt zien doen?' mijden."
"Zeker bij slachtoffers of getuigen van misdrijven moet het gebeuren eerst volledig door henzelf worden verteld. Daar wordt dan op doorgevraagd. Pas op het einde worden bijkomende vragen gesteld. Om contaminatie van verhalen te voorkomen, worden ooggetuigen daarom meteen van elkaar gescheiden. Bij iemand die twijfelt aan zijn geheugen kunnen suggestieve opmerkingen van anderen er immers voor zorgen dat hij zijn versie bijkleurt. Mensen die meer meegaand zijn en vatbaar voor suggestie, lopen meer risico om de informatie die anderen geven over te nemen, waardoor hun herinnering kan worden beïnvloed", legt Verbandt uit.
Vandaag weet de politie hoe groot de impact van suggestie kan zijn.
Maar suggestie kan ook elders optreden. "In het verleden zijn er zaken geweest waarbij mensen valse herinneringen aanmaakten nadat ze psychotherapie hadden gevolgd. Therapeuten trachtten vaak een oorzaak voor de psychologische of medische problemen te vinden in iemands verleden. Door suggestieve vragen gaan sommigen zich traumatische gebeurtenissen inbeelden en die als herinnering opslaan, hoewel ze die nooit beleefden. Kenmerkend voor een nepherinnering is dat ze na jaren plots voor het eerst opduikt, bijvoorbeeld na een therapie. Een echte herinnering heb je ook vroeger al eens gehad, al is het mogelijk dat je toen de draagwijdte ervan niet besefte, bijvoorbeeld bij kindermisbruik. Valse herinneringen kunnen hier zware gevolgen hebben en zelfs tot familiedrama's leiden. In de VS heeft dat al tot rechtszaken geleid waarbij mensen hun eigen therapeut aanklagen, nadat aan het licht kwam dat ze door een therapie hun eigen familieleden onterecht hadden beschuldigd van misbruik."
Tijd is geheugen
Je geheugen vergeet het meest tijdens het eerste uur na een gebeurtenis. Nadien vlakt dat vergeten wat af, al speelt de tijd natuurlijk een rol. "Wat jaren geleden gebeurde herinner je je minder accuraat dan wat je gisteren meemaakte. Dat vergroot de kans op een pseudoherinnering. Vandaar het belang om getuigen zo snel mogelijk te ondervragen." Negatieve gebeurtenissen worden beter opgeslagen, met het oog op overleven. Dat druist wat in tegen de gedachte dat ons geheugen in staat is om erge trauma's te verdringen. Henry Otgaar: "Als iemand zich opeens iets van lang geleden herinnert, wordt wel eens gezegd dat hij dat verdrongen heeft, maar dat is een mythe. Wat opgeslagen is, blijft sluimerend aanwezig. Al kan het wel dat je er niet meer aan wilde denken of over wilde praten, uit schaamte of verdriet. Daardoor kan je onterecht het gevoel hebben dat het er niet meer is, maar dat is geen verdringing."
Moeten we nu bang worden van de kwetsbaarheid van ons eigen geheugen? Carla Verbandt: "Absoluut niet. Hou gewoon rekening met hoe het werkt en neem je herinneringen soms met een korrel zout."
Ze belde me met een duidelijke boodschap. Er was een fout geslopen in onze reportage over de grote brand in de Innovation. Zij is Monique Lenssens (82, foto-inzet), de dame die destijds dapper van het gloeiend hete dak sprong met haar tas stevig in haar hand geklemd. Een beeld dat vereeuwigd werd in een iconische foto (zwart-wit foto boven). "Maar die handtas en wat erin zat, ben ik nadien nooit kwijtgespeeld, zoals de brandweerman in jullie reportage liet optekenen. Nadat die foto overal is verschenen, hebben de meest uiteenlopende geruchten de ronde gedaan over mijn handtas. Vandaar dat ik de juiste versie wil geven. Ook 50 jaar na dat drama kan ik mij de gebeurtenissen van die dag nog haarscherp herinneren", zegt Monique Lenssens gedecideerd.Hoe kan het dan dat onze ooggetuige, en vele anderen met hem, aan dat moment een totaal andere herinnering overhoudt? De verklaring is simpel: het gaat om een pseudoherinnering, een fascinerend fenomeen dat de jongste jaren sterk onder de aandacht komt. "Het is geen leugen, want dan verdraai je de waarheid bewust", verduidelijkt dr. Henry Otgaar (rechtspsycholoog, Universiteit Maastricht) die zich in de geheugenwerking specialiseert. "Een pseudo- of valse herinnering voelt in je hersenen aan als een echte herinnering en gebeurt volkomen onbewust. Sterker nog: het ophalen van een pseudoherinnering laat exact dezelfde hersenactiviteit zien als bij een echte herinnering. Er bestaan wel gradaties: pseudoherinneringen kunnen deels of volledig vals zijn. In dat laatste geval herinner je je vreemd genoeg een feit dat je nooit zelf hebt meegemaakt."Het besef dat je geheugen je in de steek laat en zelfs compleet bedriegt, heeft iets griezelig maar is perfect normaal. Henry Otgaar: "Het overkomt ons allemaal en zelfs voortdurend. Elk gezond denkend mens maakt valse herinneringen aan. En dat is logisch als je kijkt hoe het geheugen functioneert. Want een fotografisch geheugen bestaat niet. Je slaat geen gebeurtenissen op een memorystick op, zoals bij een foto of een film. Je geheugen reconstrueert gebeurtenissen uit het verleden en dat verloopt zelden vlekkeloos. Je maakt iets mee en je hersenen onthouden daar vervolgens de essentie van. Datgene wat voor jou op dat moment belangrijk is. Je hersenen hebben immers de capaciteit niet om alles wat je meemaakt en ziet gedetailleerd op te slaan. De initiële functie van het geheugen was te helpen overleven. Daardoor slaat het vooral de zaken op die dat doel dienen. Maak je een overval mee, dan zal je waarschijnlijk het gezicht van de boef onthouden, zodat je je die persoon kan herinneren om je er later tegen te beschermen."Wanneer je dan een gebeurtenis wilt verhalen aan anderen, zal je geheugen de herinnering niet afspelen als een inwendige film, maar die opnieuw reconstrueren. "Je moet je dat voorstellen als een puzzel waarvan de stukjes weer bij elkaar worden gelegd. Of als een legohuisje: met dezelfde blokjes maak je telkens een iets andere constructie. Je geheugen zal daarbij de blinde gaten in je herinnering opvullen aan de hand van je kennis en verwachtingen. Je praat bijvoorbeeld over een avondje naar de film en denkt daar meteen popcorn en een drankje bij, omdat dat er voor jou bij hoort. Die informatie heeft je geheugen echter niet opgeslagen. Die voeg jij er vanuit je verwachtingspatroon aan toe bij het reconstrueren en hier kan de herinnering een loopje nemen met de realiteit. Zo lieten we tijdens een test proefpersonen een woordenlijst onthouden: janken, schreeuwen, tranen, baby, brullen. Wanneer we hen nadien vroegen of ze het woord huilen hadden gehoord, zei de overgrote meerderheid overtuigend ja. Dat geeft aan dat ons geheugen blinde vlekken invult door te associëren."Ook wat je hoort van anderen kan je eigen herinnering aantasten en zelfs volledig veranderen. De Amerikaanse geheugenexpert Elisabeth Loftus omschrijft het treffend: ons geheugen werkt als een Wikipediapagina. In deze online encyclopedie kan je zelf informatie aanbrengen maar ook anderen kunnen wijzigingen doorvoeren waardoor het onduidelijk wordt welke informatie van wie afkomstig is. Henry Otgaar organiseerde hierover een experiment. Aan proefpersonen werd verteld dat ze in een luchtballon hadden gevlogen, ook al hadden ze dat nooit gedaan. "Wanneer ze even later hierover suggestief werden ondervraagd, herinnerde 30 tot 40% zich dat ze echt in dat mandje hadden gezeten. Toen hen achteraf werd gezegd dat het niet was gebeurd, maar dat het hen was aangepraat, geloofden ze hun herinnering niet meer, ook al zagen ze er nog steeds beelden van. Daarom is het interessant om mensen bij een getuigenverhoor niet enkel te vragen wat ze zich herinneren maar ook wat ze geloven dat ze zich herinneren."Op een familiefeestje discussiëren broers en zussen over een voorval uit hun jeugd waar ze lang niet over gepraat hebben. Een van de kinderen was toen zoek geraakt op de kermis. Pas vele bange uren later werd de toen zevenjarige jongen teruggevonden door een politieagent. Tenminste zo herinnert de verdwaalde broer het zich, maar zijn zussen en broer beweren dat zij hem aantroffen op een kermisattractie en houden het overtuigend op die versie van de 'feiten'. Ook de ouders zijn ineens niet meer zeker van de precieze afloop en twijfelen of er toch geen agent aan te pas kwam. Wie gelijk heeft, weten we nog steeds niet, maar zeker is dat minstens iemand een pseudoherinnering aanmaakte. "In de meeste gevallen, zoals bij een betwiste familieherinnering, is dat onschuldig en heeft dat weinig impact op ons dagelijks leven. Maar dat ligt heel anders als het gaat om getuigenverklaringen bij misdrijven. In Nederland zijn er enkele rechtszaken geweest waarbij nadien duidelijk werd dat pseudoherinneringen tot onterechte veroordelingen hebben geleid. Getuigen begonnen daarbij zelf te twijfelen aan de accuraatheid van hun herinnering en kwamen terug op hun verklaringen. Het heeft de aandacht voor dit fenomeen aangewakkerd", zegt dr. Otgaar.Ook bij ons zijn politiediensten zich steeds meer bewust van valse herinneringen, al is niet duidelijk hoe vaak dit fenomeen opduikt tijdens onderzoeken. "Wellicht is er een groot dark number van valse herinneringen in de verklaringen die mensen afleggen bij de politie. In heel wat zaken is het niet evident om een valse herinnering van een echte te onderscheiden, omdat ook valse herinneringen gedetailleerd kunnen zijn en met veel overtuiging verteld", preciseert Carla Verbandt, psycholoog en gedragsanalist bij de federale politie. "Bij een politieverhoor wordt elke verklaring ernstig genomen. Valse herinneringen voelen aan als echt voor de persoon die ze zich herinnert, waardoor we ook moeten kijken naar andere elementen in het verhaal om de waarheid te achterhalen. Soms ligt het voor de hand. Praat iemand over seksueel misbruik van toen hij twee jaar oud was, dan kan dit onmogelijk een echte herinnering zijn. Op die leeftijd kan je nog geen feiten voor langere tijd opslaan. In veel andere gevallen is het lastiger. Vandaag beseffen we hoe groot de impact van suggestie kan zijn op het geheugen. Vandaar dat we tijdens politieverhoren rekening houden met dat effect en suggestieve vragen zoals 'zou het niet kunnen dat je die persoon dat hebt zien doen?' mijden.""Zeker bij slachtoffers of getuigen van misdrijven moet het gebeuren eerst volledig door henzelf worden verteld. Daar wordt dan op doorgevraagd. Pas op het einde worden bijkomende vragen gesteld. Om contaminatie van verhalen te voorkomen, worden ooggetuigen daarom meteen van elkaar gescheiden. Bij iemand die twijfelt aan zijn geheugen kunnen suggestieve opmerkingen van anderen er immers voor zorgen dat hij zijn versie bijkleurt. Mensen die meer meegaand zijn en vatbaar voor suggestie, lopen meer risico om de informatie die anderen geven over te nemen, waardoor hun herinnering kan worden beïnvloed", legt Verbandt uit.Maar suggestie kan ook elders optreden. "In het verleden zijn er zaken geweest waarbij mensen valse herinneringen aanmaakten nadat ze psychotherapie hadden gevolgd. Therapeuten trachtten vaak een oorzaak voor de psychologische of medische problemen te vinden in iemands verleden. Door suggestieve vragen gaan sommigen zich traumatische gebeurtenissen inbeelden en die als herinnering opslaan, hoewel ze die nooit beleefden. Kenmerkend voor een nepherinnering is dat ze na jaren plots voor het eerst opduikt, bijvoorbeeld na een therapie. Een echte herinnering heb je ook vroeger al eens gehad, al is het mogelijk dat je toen de draagwijdte ervan niet besefte, bijvoorbeeld bij kindermisbruik. Valse herinneringen kunnen hier zware gevolgen hebben en zelfs tot familiedrama's leiden. In de VS heeft dat al tot rechtszaken geleid waarbij mensen hun eigen therapeut aanklagen, nadat aan het licht kwam dat ze door een therapie hun eigen familieleden onterecht hadden beschuldigd van misbruik."Je geheugen vergeet het meest tijdens het eerste uur na een gebeurtenis. Nadien vlakt dat vergeten wat af, al speelt de tijd natuurlijk een rol. "Wat jaren geleden gebeurde herinner je je minder accuraat dan wat je gisteren meemaakte. Dat vergroot de kans op een pseudoherinnering. Vandaar het belang om getuigen zo snel mogelijk te ondervragen." Negatieve gebeurtenissen worden beter opgeslagen, met het oog op overleven. Dat druist wat in tegen de gedachte dat ons geheugen in staat is om erge trauma's te verdringen. Henry Otgaar: "Als iemand zich opeens iets van lang geleden herinnert, wordt wel eens gezegd dat hij dat verdrongen heeft, maar dat is een mythe. Wat opgeslagen is, blijft sluimerend aanwezig. Al kan het wel dat je er niet meer aan wilde denken of over wilde praten, uit schaamte of verdriet. Daardoor kan je onterecht het gevoel hebben dat het er niet meer is, maar dat is geen verdringing."Moeten we nu bang worden van de kwetsbaarheid van ons eigen geheugen? Carla Verbandt: "Absoluut niet. Hou gewoon rekening met hoe het werkt en neem je herinneringen soms met een korrel zout."
Plusmagazine Partner Content biedt bedrijven, organisaties en overheden de toegang tot het netwerk van Plusmagazine. De partners zijn verantwoordelijk voor de inhoud.
