De traditie van de Gilles van Binche

Het stadje Binche mag dan niet groot zijn, het carnaval hier is door de Unesco uitgeroepen tot werelderfgoed. De Gilles hebben niet alleen een uniek pak aan, hun rituelen vind je nergens anders ter wereld.

Wie mag Gille zijn?

Om de trotse titel van Gille te mogen dragen, moet je man zijn. Vrouwen zijn tot nu toe niet toegelaten en dat heeft nog nooit tot een klacht bij het Centrum voor Gelijke Kansen geleid. De traditie heeft een reden: de Gilles moesten met hun klompen de boze wintergeesten verjagen en vrouwen werden te gevoelig geacht voor de verlokkingen van die geesten.

Vroeger gold als voorwaarde dat je in Binche geboren moest zijn. Nu het stadje geen kraamkliniek meer telt, is het voor de jongere generatie wat moeilijk geworden aan deze voorwaarde te voldoen. Vandaag gelden de volgende regels:

• je moet of wel in Binche geboren zijn ofwel de zoon of kleinzoon van een Binchois zijn of wel al minstens vijf jaar in Binche wonen en soliede banden met de stad hebben;
• je mag nergens anders al als Gille zijn opgetreden. Er bestaan immers ook Gilles in andere plaatsen zoals La Louvière, Charleroi, Nijvel en Morlanwelz. Die van Binche zijn vooral gebeten op de eeuwige rivalen van La Louvière;
• je moet worden voorgedragen door twee leden van een carnavalsvereniging en vervolgens aanvaard worden. Binche telt momenteel dertien verenigingen. Negen ervan mogen zich “koninklijk” noemen.

Het pak

Het pak en de hoofddeksels van de Gilles hebben hen wereldberoemd gemaakt. Ze worden met de hand gemaakt en zijn heel kostbaar. Daarom worden ze door de dragers elk jaar gehuurd bij ateliers die zich gespecialiseerd hebben in de vervaardiging en de verhuring ervan. Alleen de klompen en het paraffinemasker zijn persoonlijk eigendom.

• De broek en de bloes: die zijn gemaakt van linnen en versierd met 400 verschillende banden en motieven van vilt in de kleuren zwart, geel en rood.
• De witte franje: minstens 150 meter witte linten zijn nodig om de mouwen van de bloes af te zomen en om slobkousen te maken aan het uiteinde van de broekspijpen. Vroeger moesten die linten met de hand geplooid worden, maar nu mag het machinaal.
• De belletjesgordel(“apertintaille”): rond zijn middel draagt de Gille een linnen doek van 10 tot 15 cm breed dat is opgevuld met wol. Aan deze gordel zijn zeven of negen kleine en grotere belletjes van koperbrons bevestigd. Ook op zijn borst is een bel (de “grelot”) vastgemaakt.
• Het hoofddeksel: de beroemde hoed van de Gilles weegt zo’n 3 kg en kan tot 90 cm hoog zijn. Hij moet bestaan uit minstens acht en liefst twaalf groepjes van volledige struisvogelveren (échte!). Die zijn vastgemaakt op een metalen onderstel. Als bescherming onder de hoed draagt de Gille een witte halsband op de schouders en wikkelt hij banden rond zijn hoofd.
• Het masker: wordt door een gespecialiseerd bedrijf op maat van de drager gemaakt van paraffine. De traditie wil dat de Gille zijn masker nadien schenkt aan iemand die hij belangrijk vindt in zijn leven. Voor de ontvanger is dat een grote eer en het masker zelf mag nooit meer gedragen worden.
• Verder heeft een Gille nodig: sokken van witte wol, klompen van wilgen- of populierenhout, een ingekorte bezem van wilgentenen (de “ramon”) en een mandje van hetzelfde materiaal (voor het werpen van sinaasappels).
• Stro: absoluut nodig voor het opvullen van het pak, zodat de Gille een bochel lijkt te hebben. Alleen stro van gerst dat het jaar voordien geoogst werd, is toegelaten. Er is op het grondgebied van het stadje nog één boerderij over die alle Gilles met stro bevoorraadt.

Zes maanden voorbereiding

Als je lid wordt van een carnavalsvereniging, hoef je niet noodzakelijk te kiezen voor een rol van Gille. In Binche zijn ook trommelaars en muzikanten die op vedels en koperinstrumenten spelen nodig, net als drie andere traditionele figuren: de Harlekijnen, de Pierrots en de Boeren.
De voorbereiding van het carnaval begint al in september van het jaar voordien. Er moeten immers afspraken worden gemaakt over de kostuums en de financies. De vrouwen, moeders of andere huisgenoten van de Gilles moeten leren hoe ze hun Gille moeten aankleden en het pak opvullen met stro.

Vanaf december beginnen de muzikanten te repeteren. Ook de typische dans met de klompen en de traditionele liederen van de Gilles moeten geoefend worden. Het repertoire omvat 26 vastgelegde melodieën. Elke vereniging heeft voor die repetities een stamlokaal (vaak een achterafzaal van een café). En elke vereniging wil ook beter dansen en trommelen dan de andere.

Repeteren tot in de vroege uurtjes

In januari wordt het serieus. Gedurende zes opeenvolgende zondagen die aan het carnaval voorafgaan, houden de verenigingen hun traditionele “soumonces” – ook wel het “kleine carnaval” genoemd. Het gaat om luidruchtige muziek- en dansrepetities die beginnen in het stamlokaal en eindigen op straat.

De eerste repetities zijn alleen bedoeld voor de trommelaars en andere slaginstrumenten. De Gilles kunnen hierbij hun danspassen oefenen, maar ze blijven daarbij normale kleding dragen met uitzondering van hun belletjesgordel en hun manon. Die zijn wel verplicht.

De twee laatste soumonces worden gehouden met alle muzikanten en alle leden van de carnavalsvereniging. Iedereen trekt dan het fantasiekostuum aan dat ze vorig jaar droegen op carnavalszondag. Tot in de vroege uurtjes wordt er in de straten van Binche “gerepeteerd”.

Elkaar lekker uitschelden

Het leukste “ritueel” vóór de eigenlijke carnavalsperiode is de zogenaamde “nuit des trouilles guenouilles”. Dit evenement heeft plaats op de maandagavond vóor carnavalszondag. Wie daaraan wil meedoet, moet zich onherkenbaar verkleden en de hele avond een masker dragen. Op café en op straat zoeken de deelnemers slachtoffers uit en die gaan ze ongeremd en ongestraft vuile praat, verwijten en verwensingen naar het hoofd slingeren.

Daarbij mag je vooral niet herkend worden en dus moet je je stem zo goed mogelijk veranderen. Het ideale moment dus om met iemand een eitje te pellen. Die iemand kan je partner, je baas, je buurvrouw of je beste vriend zijn, maar even goed een onbekende die je eens lekker wilt uitschelden. Alles mag – al blijft het gescheld meestal vriendschappelijk. En natuurlijk helpt het bier om de sociale remmen wat losser te maken.

Mardi gras: niet afwijken van de regels!

Het hoogtepunt van het carnaval van Binche valt op dinsdag, de Mardi Gras (dit jaar op 21 februari!). Dat is ook de enige dag dat de Gilles in ornaat buitenkomen. En dat gebeurt volgens heel strikte regels waarvan niemand zal afwijken.

• In de huizen waar een Gille woont, gaat het licht vaak al aan om 3 uur ’s morgens. Zijn vrouw en/of andere huisgenoten helpen hem bij het aantrekken van zijn pak. Dat gebeurt in een welbepaalde volgorde. Het moeilijkste onderdeel is de “bourrage”: het opvullen van het kostuum met stro. Dat moet zo gebeuren dat de Gille er als een dikkerd met een bochel gaat uitzien, zonder dat het stro hem stoort in zijn bewegingen of hem jeuk bezorgt.
• Vanaf 4 uur ’s morgens beginnen de carnavalsverenigingen met hun trommelaars te vertrekken aan hun stamlokaal. Eén na één halen ze elke Gille van hun vereniging op aan zijn woning volgens een vast ritueel en in een welbepaalde volgorde. De afgehaalde Gille voegt zich op straat bij zijn groep en doet zijn eerste danspassen. Ook familieleden en sympathisanten mogen aansluiten.
• Telkens groeit de stoet aan en langzaam maar zeker vult de stad zich met het geluid van de stampende klompen op de kasseien. Voor de Binchois is die vroege ochtend het meest emotionele moment van de dag. Bezoekers van buiten die dit willen meemaken, moeten dus zorgen dat ze vroeg opstaan.

Alleen champagne, oesters en gerookte zalm

• Iedere Gille die wordt opgehaald, hoort vóór zijn deur aan al zijn maats en deelnemers aan de stoet een klein glaasje champagne aan te bieden. Hij moet dus vooral zorgen dat hij voldoende drank in huis heeft. Eén van de prettigste regels zegt immers dat een Gille op Mardi Gras alleen champagne mag drinken en alleen oesters en gerookte zalm mag eten. Tegelijk mag hij niet dronken worden. Het dansen en stampen zorgen ervoor dat hij de alcohol tijdig uitzweet.
• Het ophalen duurt snel een paar uur. Wanneer een Gille onderweg een voorbijganger wil begroeten, werpt hij zijn ramon naar de man of vrouw in kwestie. Hij verlaat dan even de stoet om zijn attribuut bij de betrokkene weer op te halen en hem of haar te omarmen.
• Uiteindelijk trekt elke vereniging met haar Gilles, muzikanten en alle andere figuren en aanhangers naar een lokaal (vaak buiten de muren) om wat te rusten en te onbijten.
• Rond tien uur begint dan het meest plechtige ritueel. Voor het eerst tooien de Gilles zich met hun struisvogelhoed en hun masker. Vergezeld door de trommelaars danst elke vereniging door de kasseistraatjes om uiteindelijk te belanden op het marktplein. Hier worden ze ontvangen door de burgemeester en de schepenen. Gilles en muzikanten die al 25 of 50 jaar deelnemen, krijgen een medaille opgespeld. De plechtigheid wordt gevolgd door een receptie en dan trekt iedereen terug naar huis om wat te eten en te rusten. Daar hoort dan een lunch klaar te staan (uiteraard alleen oesters en gerookte zalm voor de Gille).

Dansen voor de gemeenschap

In de namiddag volgt dan het publieke hoogtepunt. De Gilles maken opnieuw een parcours door de stad, deze keer langs dikke rijen toeschouwers. Alweer volgens een strikte regel: ze dansen nu zonder masker en zonder manon, maar wel met hun hoed op en met een mandje met sinaasappels in de hand. De vruchten delen ze uit aan de toeschouwers – de ene Gille is al wat guller dan de andere. Een familielid volgt discreet met een extra voorraad sinaasappels in een rugzak om het mandje tijdig aan te vullen.

De symboliek is hier tastbaar: als een verre echo van een eeuwenoud ritueel dansen de Gilles voor hun gemeenschap en hun stad. Ze delen vers voedsel uit op een moment van het jaar waarop dit vroeger schaars was en tegelijk stemmen ze de godenwereld gunstig voor de nieuwe oogst.

Wachten op de lente

Na de sinaasappeltocht in de namiddag (vroeger bestonden die vruchten overigens uit appels en noten) mogen de dansers en muzikanten opnieuw rusten en zich klaarmaken voor de laatste optocht door de stad.

Deze keer trekt elke vereniging naar het marktplein voor een rondedans rond een groot vuur. De Gilles hebben hun hoeden, maskers en sinaasappels thuis gelaten. Op die manier kunnen ze nog beter bewegen op de tonen van de trommelaars en de andere muzikanten. De dappersten onder hen zullen het volhouden tot ochtendgloren. Wanneer de zon opkomt, eindigt het carnaval.

Aswoensdag is het symbolische begin van de lente – maar vooral tijd om heel lang te slapen.

Nooit meer weg uit Binche

Ja, het zijn rare jongens, daar in Binche. En het bovenstaande bevat nog niet eens alle details en tradities. Een andere regel zegt dat de Gilles hun peperdure struisvogelhoeden thuis moeten laten wanneer het op Mardi Gras regent of hard waait. Een carnaval zonder die hoeden geldt echter als een slecht voorteken voor de rest van het jaar.

Binche is zozeer verbonden met zijn Gilles dat de kasseistraatjes nooit geasfalteerd zullen worden. Sterker nog: nooit zullen de Gilles van Binche ooit buiten Binche optreden. Ook dat is een regel die geen afwijkingen duldt. De laatste keer dat ze hun stad toch verlaten hebben (naar het schijnt op verzoek van het koninklijk paleis), was voor een optreden op de Expo van 1958 in Brussel. Ze vielen er nauwelijks op tussen een massa volk en andere carnavalsfiguren. Alle verenigingen hebben toen gezworen: dit nooit meer.

Meer over Binche kunt u lezen in het februarinummer van Plus Magazine, momenteel te koop in de dagbladhandel.