Stel de stamboom van je huis op
Ruim de helft van alle huizen in België is meer dan 50 jaar oud. En 16% dateert zelfs van voor de 20ste eeuw. Veel kans dus dat er ook aan jouw woning een boeiende of verrassende geschiedenis vastzit!
Oude huizen hebben een ziel, zo zegt men. De oude muren, krakende plankenvloeren, de door voetstappen uitgesleten deurdrempels, de lagen ouderwets behangpapier, ze lijken allemaal een verhaal te vertellen. In dit huis hebben mensen elkaar liefgehad, elkaar het leven zuur gemaakt, in voor- en tegenspoed. In dat kinderkamertje daar heeft een baby ooit zijn eerste, eenzame bange nachten doorgebracht. En beneden, in de keuken, werden feestelijke en minder feestelijke gerechten bereid.
Mijmer en fantaseer jij wel eens over wat er zich tussen de muren van je huis heeft afgespeeld? Dan is het misschien tijd om wat dieper in het verleden te graven. Vastgoedgenealogie heeft momenteel de wind in de zeilen in Frankrijk en Groot-Brittannië en begint ook bij ons opgang te maken. Ze geeft een antwoord op enkele belangrijke vragen die alle eigenaars van een oud huis zich wel al een keer hebben gesteld. Wanneer werd mijn woning gebouwd? Door wie? Hoeveel gezinnen hebben er al in gewoond?
De stijl, een eerste spoor
Een grondige inspectie van je huis kan je al aardig op weg zetten. De architecturale stijl, de ligging, de indeling van de vertrekken, de decoratieve elementen kunnen al heel wat informatie opleveren. Helaas is deze informatie vaak onnauwkeurig of moeilijk te interpreteren. Vooral omdat architecturale stijlen sterk verschillen van streek tot streek: een landelijke woning in de Ardennen ziet er totaal anders uit dan een Antwerps herenhuis, ook al dateren ze uit dezelfde periode.
“De meest relevante elementen om de stijl van je woning te definiëren en er achter te komen in welke periode ze werd gebouwd, zijn de openingen en lijsten van deuren en ramen”, weet Xavier Folville, professor architectuurgeschiedenis aan de universiteit van Luik. “Theoretisch stemt elke stijl overeen met een bepaalde periode. Althans tot de 19de eeuw, want vanaf dan zijn nagenoeg alle vroegere stijlen weer in zwang en wordt alles een pak ingewikkelder.”
Van vloer tot plafond
Ook de structuur van de vloeren kan je meer vertellen over de geschiedenis van je huis. Vierkante terracottategeltjes met een vernislaagje wijzen er vaak op dat je met een oude woning te maken hebt, zeker als je die tegeltjes ook aantreft op de verdiepingen. Vanaf de 17de eeuw raken ze stilaan in onbruik en wordt de voorkeur gegeven aan plankenvloeren en vloertegels. Balatum – met bitumen doordrenkt karton dat werd geverfd en bros was – is de voorloper van linoleum en werd veelvuldig gebruikt in de jaren 1920. Niet zelden tref je balatum onder een recentere laag linoleum aan.
Kijk ook naar boven: glas-in-loodramen wijzen er vaak op dat je huis werd gebouwd of alleszins verbouwd tijdens het interbellum. Een gebouw zonder beton, met gemetselde gewelven als plafonds of een keuken die zich aanvankelijk in het souterrain bevond, dateert doorgaans van voor de Eerste Wereldoorlog. In die tijd hadden welgestelde gezinnen een dienstmeisje en werd de keuken als een dienstvertrek beschouwd waar de eigenaars maar zelden kwamen. Vandaar dat de keuken zich niet op de beletage bevond.
Bevindt de badkamer zich op de tussenverdieping, in het verlengde van het hoofdgebouw? Veel kans dat het pand voor de Tweede Wereldoorlog werd gebouwd en de badkamer pas later werd toegevoegd. “In 1945 had slechts 10% van alle huizen een badkamer”, licht Xavier Folville toe. “En vaak lag die dan net naast de keuken, want zo kon men gemakkelijker bij het warm water.”
Wie zijn huis aandachtig bekijkt, kan dus ruwweg schatten in welke periode het werd gebouwd en eventueel verbouwd. Maar als je nog meer wil weten, zal je de archieven moeten induiken.
Duik in de archieven
Om de exacte geschiedenis van je woning te achterhalen, moet je in de archieven duiken. Net als bij een stamboom vertrek je van recente documenten en ga je almaar verder terug in de tijd. “De belangrijkste bron heb je al in handen”, klinkt het bij dr. Laurence Druez (Rijksarchief, Luik). “Als je eigenaar bent van een pand, beschik je over een verkoopakte waarin de eigendom wordt overgedragen. Deze notariële akte bevat informatie die je in staat stelt om verder te graven.”
Met wat geluk vermeldt het document alle voorgaande eigenaars of op zijn minst van wie de vorige eigenaar het pand heeft gekocht en welke notaris die akte heeft verleden. Theoretisch is het dus mogelijk om, akte na akte, alle opeenvolgende eigenaars van je woning te achterhalen. “Aktes die minder dan 75 jaar oud zijn, worden bewaard door de notaris (of diegene die het notariaat heeft overgenomen). Daar kan je een afschrift opvragen. Voor oudere aktes moet je naar het Algemeen Rijksarchief (ARA)”, aldus Laurence Druez. Met een beetje geluk kan je heel ver terug in de tijd, want het beroep van notaris bestaat al sinds de 16de eeuw. Helaas ontbreekt er soms één document in de rij, vernietigd tijdens een conflict, een brand of gewoon zoekgeraakt. Gelukkig wordt al enige tijd elke verkoopakte van een onroerend goed geregistreerd door een hypotheekkantoor, dat na 30 jaar zijn archieven overmaakt aan het Rijksarchief.
Een strak plan
De notariële akte geeft ook een bondige beschrijving van het onroerend goed en de ligging, onder meer aan de hand van een kadasternummer. Op basis van kadasternummers kan je de meer recente kadastrale plannen raadplegen”, legt Laurence Druez uit. “Je vraagt gewoon een kopie van de plannen op bij de Regionale Directie van het kadaster. Alleen als het om heel oude documenten gaat, moet je naar het Algemeen Rijksarchief.
De informatie op kadasterplannen is beperkt maar niet oninteressant: ze bevatten de oppervlakte van het perceel – die met de jaren misschien is gewijzigd omdat het perceel werd opgedeeld – maar ook de vorm én oppervlakte van de bebouwing. Zo kan je achterhalen wanneer een bepaalde vleugel werd bijgebouwd of afgebroken.” Op oude percelenplannen kan je ook zien in wat voor omgeving je huis vroeger stond. Vandaag staat het tussen flatgebouwen, maar destijds werd het misschien te midden de velden gebouwd!
Gezichten uit het verleden
Als die stappen achter de rug zijn, kan je uitvissen wanneer je huis precies werd gebouwd en wat er in de loop der jaren allemaal aan veranderd werd. “Vanaf de 19de eeuw kan je aan de hand van bouwvergunningen of stedenbouwkundige vergunningen iets minder droge gegevens achterhalen”, voegt Druez er aan toe. “Het gaat om vergunningen die het gemeentebestuur aflevert voor elke nieuwe constructie of elke ingrijpende wijziging van het gebouw. In de gemeentearchieven vind je dossiers terug die almaar beter gedocumenteerd zijn. Soms zitten daar schitterende oude foto’s of grondplannen bij, die het eigenlijk verdienen om ingelijst in je woonkamer te hangen. Meteen kom je ook meer te weten over de eigenaars: wie zijn woning verbouwt, is doorgaans vermogend... Beetje bij beetje maken de zuiver administratieve gegevens plaats voor anekdotes.”
Wie weet slaag je erin de voormalige bewoners een gezicht te geven: tal van verenigingen en architectuurarchieven bezitten uitgebreide fotoarchieven van huizen en buurten. Was je woning vroeger een winkel, dan heeft de vroegere eigenaar misschien ooit trots voor zijn etalage geposeerd. Of kwam de vrouw des huizes op het moment van de foto nieuwsgierig aan de deur piepen. Maar zelfs als de gezichten ontbreken, dan nog leren deze foto’s je heel wat over de buurt (was het een volksbuurt of een chique wijk? Was het er druk?) en over de staat van het gebouw in een welbepaalde periode.
Als het spoor doodloopt
Je merkt het: de geschiedenis van je woning reconstrueren tot in de 19de eeuw is al een hele klus op zich. Als het huis nog ouder is, moet je de archieven van het ancien regime bestuderen en dat is bepaald niet evident voor een leek. De mogelijke bronnen worden talrijker en ingewikkelder, de geschriften zijn moeilijker te ontcijferen, sommige documenten zijn opgesteld in het Latijn. De documenten worden onnauwkeuriger, bestaan niet (meer) of zijn verdwenen. “De hele evolutie van je woning traceren, wordt soms onmogelijk. Misschien moet je je zoekopdracht uitbreiden tot een hele straat of wijk om nog iets van informatie te vinden. Zo begeef je je meer en meer op het domein van de sociale geschiedenis.” Je oude woning zal wellicht niet al haar geheimen prijsgeven. En misschien is dat maar goed ook.
Nuttige websites en adressen
- Het Rijksarchief
De website van Het Rijksarchief bevat heel wat nuttige informatie, zoals de adressen van de lokale depots, de openingsuren... In het Algemeen Rijksarchief worden de notariële archieven bewaard die meer dan 75 jaar oud zijn, alsook de hypotheken die door de hypotheekkantoren werden geregistreerd en meer dan 30 jaar oud zijn. Je vindt er ook oude bevolkingsregisters en/of kadastrale plannen van vroeger en dossiers in verband met oorlogsschade.
- De Atlas van Ferraris
De landkaarten werd opgesteld tussen 1770 en 1778 onder leiding van Graaf Joseph de Ferraris in opdracht van het Oostenrijkse Keizerrijk. De kaarten werden gebundeld onder de naam Atlas van Ferraris. Die bevat de eerste landkaarten van wat later het Koninkrijk België zou worden. De atlas laat zien hoe ons land er in de tweede helft van de 18de eeuw uitzag, met wegen, bruggen, doorwaadbare plaatsen, bossen, steden... Ook gebouwen staan op de kaarten vermeld. Maar om huizen terug te vinden die zich in een stad bevinden, in het historische centrum, is de kaart onvoldoende gedetailleerd. Woon je echter in een oude alleenstaande hoeve op het platteland, dan zal je wel kunnen nagaan of het gebouw er in de jaren 1770 al stond, welke vorm het toen had en hoe de omgeving eruitzag. De atlas is integraal online te raadplegen op de website van de Koninklijke Bibliotheek van België: http://www.kbr.be/collections/cart_plan/ferraris/ferraris_nl.html
- Het Kadaster
Hier kan je een kopie krijgen van het kastrastrale perceel waarop je huis gelegen is. Je moet dit document schriftelijk aanvragen bij het regionale kantoor waaronder je gemeente valt via een online formulier. Om te weten welk regionaal bureau je moet contacteren, surf je naar www.kadaster.be en tik je je postcode in.
- Architectuurarchieven
Centrum Vlaamse Architectuurarchieven. Dit centrum maakt deel uit van het Vlaams Instituut voor de Architectuur en coördineert de archivering van privédocumenten die betrekking hebben op het architecturaal erfgoed in Vlaanderen.
De Archieven voor Moderne Architectuur, gevestigd in Brussel, beschikken over een bibliotheek met 30.000 werken – oude en recente – over architectuur, urbanisme, de geschiedenis van steden en bouwtechnieken. Je vindt er ook zeldzame Belgische en buitenlandse boeken en een uitzonderlijke collectie tijdschriften over architectuur, urbanisme en toegepaste kunst uit de 19de, 20ste en 21ste eeuw.
Architectuurarchieven uit de 19de en 20ste eeuw over Brussel en Wallonië.Deze gids omvat de private en publieke plaatsen in Wallonië en Brussel en kan onder bepaalde omstandigheden worden geraadpleegd.
- Instellingen voor onroerend erfgoed
Deze instellingen zijn een goudmijn als je informatie zoekt over onroerend erfgoed. Ze geven tal van publicaties en inventarissen uit en zijn van cruciaal belang als je de geschiedenis van je huis wil achterhalen en de functie wil kennen van zijn architecturale kenmerken.
Inventaris van het Brusselse bouwkundig erfgoed
Institut du Patrimoine wallon (IPW)
- Fotoarchieven
Er zijn heel wat verenigingen – publieke en private – die met passie oude foto’s en postkaarten van steden en dorpen verzamelen. Sommige foto’s kan je rechtstreeks online raadplegen, andere moet je eerst aanvragen en nog andere worden gepubliceerd in boeken die je kan kopen. Wil je weten of er ook in jouw gemeente zo’n vereniging actief is, zoek het dan op via google of contacteer de gemeentearchieven. Hieronder vind je een kleine selectie van wat er op het internet te vinden is, maar deze lijst is lang niet volledig:
Brabo Archief – Oud Antwerpen in foto’s
Archives photographiques namuroises (website enkel in het Frans)
Pays de Charleroi – Charleroi d’hier et d’aujourd’hui (website enkel in het Frans)
Liège d’antan (website enkel in het Frans)
Weet dat ook de architectuurarchieven en erfgoedinstellingen vaak over rijk gedocumenteerde fotoarchieven beschikken.