Kan je online berichten nog wel geloven?
Scoutsleiders die op kamp te dronken zijn om voor de kinderen te zorgen. Het nieuws veroorzaakte deze zomer veel ophef, maar bleek onjuist. Hoe doorprik je foutieve berichten?
In juli 2017 post een vrouw uit de provincie Luxemburg op Facebook het bericht dat het grondig mis loopt op een scoutskamp in de buurt. De leiding daar blijkt te dronken om de kinderen – die op tweedaagse zijn gestuurd – te bevoorraden met eten en laat hen aan hun lot over in de Ardense natuur. Bij de tekst staan foto’s van de tent van de scoutsleiders. Een tent? Een zwijnenstal! De grond lijkt bezaaid met bierflessen.
In de nieuwsluwe zomer van 2017 doet het bericht als een lopend vuurtje de ronde. Zowel in het noorden als in het zuiden van het land spreken de media schande. Ook op de sociale media blijven de reacties niet uit. De scoutsleiders worden verbaal gelyncht. Tot het nieuws een paar uur later wordt ontkend. Het bericht klopt niet en de foto’s zijn misleidend. Los van het feit dat dit voorval de jeugdbewegingen in een slecht daglicht plaatst, roept het ook vragen op: andermaal fungeerde het internet als klankbord voor foutieve berichtgeving, die door de media gretig werd opgepikt.
Lexicon
Fake news of nepnieuws is bewust onjuiste of moedwillig fout geïnterpreteerde informatie om het publiek verkeerd te informeren of iemand te benadelen. Het is eigenlijk propaganda, bedoeld om massaal te delen en de publieke opinie te beïnvloeden. Fake news maakt slechts een klein deeltje uit van de foutieve informatie die online te vinden is. Sommige satirische/humoristische websites brengen ook onjuiste, hoewel soms erg geloofwaardige, informatie om het publiek te doen lachen of nadenken.
Een urban legend of broodje aap verhaal is altijd onwaar maar kan gebruik maken van echte elementen, die weliswaar uiterst zeldzaam zijn of uit een ver verleden stammen. Ze hebben veel weg van een antieke mythe of een kindersprookje: het zijn vaak zeer oude verhalen in een nieuw jasje, geactualiseerd of met een lokale insteek. Ze spelen in op primaire angsten of op datgene wat ons op dat moment bezighoudt (seksuele agressie, angst voor de ‘andere’, ontvoering van kinderen, orgaandiefstal...).
Een gerucht is informatie die niet officieel is bevestigd of door de overheid wordt ontkend. In tegenstelling tot nepnieuws of een broodje aap kan een gerucht deels of zelfs helemaal waar zijn. Wie geruchten of urban legends verspreidt, doet dat meestal niet om schade aan te richten. Toch kunnen dergelijke berichten kwalijke gevolgen hebben, omdat ze vooroordelen en discriminatie in de hand werken of aanzetten tot nefast of ongezond gedrag.
Oprechte vergissing
De zoveelste druppel in de oceaan van fake news, nepwebsites en geruchten verspreid via mail, sociale media en onlinekranten, die voortdurend op buzz uit zijn. Er zijn geen statistieken over – daarvoor circuleren er te veel berichten op het internet -, maar iedereen kreeg er al mee te maken.
‘Veel mensen denken dat de foutieve berichten die op het internet circuleren doelbewuste leugens of gemanipuleerde informatie zijn’, zegt Aurore Van De Winkel, doctor in de informatie en communicatie aan de UCL, gespecialiseerd in rumour management en urban legends. ‘Maar in werkelijkheid is slechts een minderheid van de foutieve berichten op het web fake news. Vaak is degene die aan de basis ligt van een onjuist bericht ervan overtuigd dat het waar is. Hij of zij heeft de feiten verkeerd begrepen of fout geïnterpreteerd. We zien gebeurtenissen nu eenmaal door de bril van onze eigen emoties, kennis, cultuur en intuïtie. Onze waarnemingen en ons geheugen zijn niet zo betrouwbaar als we zouden willen en dat zorgt voor beoordelingsfouten.’
Hoe onvollediger of dubbelzinniger de officiële communicatie over een bepaalde gebeurtenis, hoe groter het risico op misinterpretatie. Bij een voorval dat vragen oproept of emotioneel erg beladen is, twijfelt een deel van de bevolking aan de versie van de traditionele media en de overheid. Die mensen speuren online naar de kleinste foto’s, filmpjes of berichten en vinden altijd wel een interpretatie van de feiten die hun twijfels bevestigt. Hun conclusies worden dan overgenomen door complottheoriewebsites, die niet aarzelen om die berichten kracht bij te zetten.
We zijn geneigd verbanden te leggen tussen feiten waartussen geen rechtstreekse link is of die gebeurtenissen toe te schrijven aan dezelfde oorzaak.
De zoektocht naar een scoop
Soms verspreiden journalisten ook zelf verkeerde informatie. Bij een aanslag bijvoorbeeld harken de media voor hun live-uitzendingen in het wilde weg informatie bijeen, zonder daar veel bij na te denken. Of zonder de moeite te nemen om informatie die al door vooraanstaande figuren werd opgepikt te checken, waardoor geruchten een eigen leven gaan leiden. ‘Omdat ze steeds op zoek zijn naar een scoop of omdat ze ter plekke niet meteen een betrouwbare informant vinden, maar ook omdat ze, net als iedereen, cognitieve fouten maken. We zijn geneigd verbanden te leggen tussen feiten waartussen geen rechtstreekse link is of die gebeurtenissen toe te schrijven aan dezelfde oorzaak’, aldus de specialiste. ‘Boston 2013 is daar een voorbeeld van. Tegelijk met de aanslagen ontstond er toen brand in de J.F. Kennedybibliotheek in de stad. Logisch dat de vraag rees of beide feiten met elkaar verband hielden. Dat was niet zo. Maar het gerucht ging een eigen leven leiden, ook al werd het later door de media ontkend.’
Stadslegenden
Naast foutieve informatie die te wijten is aan te snelle berichtgeving of misinterpretatie, wemelt het op het internet ook vaak van verontrustende urban legends, waarvan de herkomst veel onduidelijker is. Zo circuleerde er begin jaren 2000 in ons land op grote schaal een waarschuwingsmail die melding maakte van de ontvoering van een klein meisje in de Ikea van Anderlecht. De kidnapper kon in extremis worden gearresteerd, met in zijn armen het kind dat onder de drugs zat en kaalgeschoren was. Uiteraard was daar niets van aan, maar het bericht wekte zoveel beroering en werd zo massaal gedeeld dat de Zweedse winkelketen zich verplicht zag het in de pers te ontkennen.
‘Dergelijke verhalen zijn niet nieuw’, legt Aurore Van De Winkel uit. ‘Sinds het ontstaan van de roddelpers, staan dit soort kranten, die leven van de faits divers, er bol van. Ze spelen in op onze angst en zijn vaak geworteld in heel oude verhalen – faits divers, legenden, sprookjes, romans, novelles, enz. – die in een modern jasje worden gestoken. Zo circuleren er vandaag in Denemarken weer oude trollenverhalen waarin de boze geesten zijn vervangen door... Turken!’ Urban legends zijn van alle tijden, maar dankzij de sociale media verspreiden ze zich nu veel makkelijker, sneller en bovendien wereldwijd. ‘Verhalen van de andere kant van de wereld duiken bij ons op in een versie die meer bij onze leefwereld aanleunt, zodat het verhaal meer impact heeft.’
Allemaal lichtgelovig?
Onjuiste informatie kan op het internet enkel overleven als ze door internetgebruikers wordt geloofd en gedeeld. ‘En het overkomt ons allemaal dat we foutieve berichten geloven en delen’, waarschuwt Aurore Van De Winkel. ‘Het is geen kwestie van intelligentie of opleiding – al bestaan er trucjes om de meest flagrante onjuiste berichten te detecteren. We worden gewoonweg overstelpt met informatie, we lijden aan infobesitas en hebben geen tijd om alles te checken. Het volstaat dat een bericht ons aanspreekt, een gevoelige snaar raakt, of ons wordt toegespeeld door een vertrouwenspersoon – een vriend of een informatiedeskundige – en de kans is groot dat we het geloven. Vooral ook omdat onjuiste beweringen soms logischer klinken dan de werkelijkheid: sommige zaken lijken nu eenmaal te ongelooflijk om toeval te zijn, ook al zijn ze dat wel degelijk.’
10 trucjes om een foutief bericht te achterhalen
1. Het bericht wordt niet opgepikt door de klassieke media. Het gebeurt dat foutieve informatie toch in die media belandt, maar als ze het helemaal niet brengen moet dat een belletje doen rinkelen.
2. Je hebt nog nooit van de website gehoord die het bericht brengt of het adres van de site verschilt enkele letters van dat van een gekende website (bijvoorbeeld www.diemorgen.be i.p.v. www.demorgen.be). Via het tabblad Over (website X) kan je vaak achterhalen dat het om een satirische site, een complottheoriesite of een sterk ideologisch gekleurde website gaat.
3. Een negatief bericht over geweld tegen kwetsbare personen (kinderen, vrouwen, ...) wordt extreem angstaanjagend en karikaturaal gebracht en zelfs ideologisch gerecupereerd.
4. Je wordt gevraagd een bericht ‘dringend’ te lezen en massaal te delen op sociale media (Durf jij deze waarheid te delen?, Slechts 3% van mijn vrienden durft dit te zeggen...).
5. Het bericht bevat geen of amper gegevens (zoals de naam van een woordvoerder, een ziekenhuis, een officiële bron...) waarmee je een en ander kan controleren. De bron wordt vaag gehouden: iemand uit de omgeving (een vriend van een vriend) of iemand met een bepaalde functie (een schooldirecteur, een arts).
6. De tekst bulkt van de spelfouten en onsamenhangende zinnen, die je misschien zijn ontgaan toen je het bericht een eerste keer diagonaal las, maar die wel opvallen wanneer je het bericht aandachtiger leest.
7. Wanneer je een aantal termen uit het bericht in Google inbrengt (bijvoorbeeld ‘ontvoering’, ‘kind’, ‘winkel’,...), stuit je op nagenoeg identieke verhalen, maar met andere mensen, op andere plaatsen.
8. De informatie wordt al besproken op websites die nepnieuws bundelen en ontmaskeren (zoals www.hoaxbuster.com). Is dat niet het geval en twijfel je, dan kan je hen je bericht doorsturen: vrijwilligers gaan dan op zoek naar controleerbare bewijzen.
9. De foto’s bij de informatie lijken getrukeerd of gedateerd. Bij twijfel kun je via Google> Afbeeldingen> Zoeken op afbeelding (fototoestelicoontje) makkelijk hun herkomst traceren en wat er echt op afgebeeld staat. Via http://fotoforensics.com kan je zelfs nagaan of een foto getrukeerd is.
10. Wacht tot de storm wat is gaan liggen voor je een bericht verspreidt: live-uitzendingen van media of berichten die rechtstreeks op sociale media worden gepost nemen doorgaans te weinig afstand om gecontroleerde en betrouwbare content te leveren.