Hoe werkt ons brein?

Leen Baekelandt
Leen Baekelandt Journaliste Plusmagazine.be

Om in topvorm te blijven smeekt ons geheugen om gestimuleerd te worden. Wij vroegen aan een aantal deskundigen hoe ons brein precies werkt en of er trucjes bestaan om alles makkelijker te onthouden. Eén ding is zeker: oefening baart kunst!

Inhoud:

Alle mensen zijn verschillend. Zo is de ene persoon gezegend met een olifantengeheugen, terwijl van de andere wordt beweerd dat hij eeæn geheugen als een zeef heeft. Toch is het haast onmogelijk om een oordeel over het geheugen in zijn totaliteit te vellen. Elk individu heeft zijn sterke en zijn zwakke kanten. Denk maar aan de verstrooide professor: een kei in zijn vak maar hij slaagt er niet in zijn afspraken of de namen van zijn medewerkers te onthouden. Iedereen ontwikkelt zo’n beetje zijn eigen specialiteit. Een dienster kan feilloos uw bestelling onthouden, een musicus herkent probleemloos melodieën, u bent misschien een kei in het onthouden van namen of telefoonnummers,...

Aanleg, aandacht en motivatie

De aanleg speelt zeker een rol bij de individuele verschillen in geheugenprestaties en daar hebben we helaas geen vat op. Maar daarnaast zijn er heel wat andere factoren die een rol spelen bij het onthouden en het vergeten die we wel zelf kunnen beïnvloeden.

De aandacht is zeer belangrijk bij het opnemen van nieuwe informatie. Waar we weinig aandacht aan besteden, zullen we ook eerder vergeten. In feite maken we voortdurend onbewust een selectie van alle informatie die ons door onze zintuigen wordt aangeboden (zie ‘Hoe werkt het geheugen’, op pagina 49). Daarbij geven we wat onze belangstelling geniet uiteraard meer aandacht dan wat ons niet interesseert. En die belangstelling verschilt van persoon tot persoon. Het is een tweede verklaring waarom onze geheugenprestaties verschillen.

De motivatie. Betekent dit alles dat we alleen dingen kunnen onthouden die we interessant vinden? Gelukkig niet. Als we gemotiveerd zijn, kunnen we bewust onze aandacht richten op een bepaalde materie en slagen we er toch in ook dingen die we saai of oninteressant vinden, te onthouden.

De kennis. Naast aanleg, aandacht en motivatie is ook de kennis die we reeds hebben, belangrijk bij het onthouden. Hoe beter we in een bepaald onderwerp thuis zijn, hoe makkelijker het is om nieuwe informatie op dit gebied op te slaan én om opgeslagen informatie weer op te diepen uit ons geheugen.

De invloed van de leeftijd

De leeftijd speelt zeker een rol bij de werking van het geheugen. Wie heeft nog nooit tijdens een Memory-spelletje de duimen moeten leggen voor een zevenjarige? Zich precies herinneren waar een bepaald plaatje te vinden is, stelt voor hen geen enkel probleem. Dingen voor korte tijd onthouden doen ze haast evengoed als volwassenen. Iets voor langere tijd onthouden begint echter pas te lukken vanaf de leeftijd van twaalf tot vijftien jaar. En naarmate het verstand zich verder ontwikkelt en bovendien meer en meer ervaring wordt opgedaan, verbeteren de geheugenprestaties voortdurend. Het is dus niet waar dat kinderen een beter geheugen hebben dan volwassenen. Ze zijn wel sneller in het zich eigen maken van nieuwe vaardigheden.

Rond de leeftijd van 45 begint het geheugen langzaam maar zeker van zijn pluimen te laten. Wie op die leeftijd beslist Spaans te gaan studeren, zal waarschijnlijk iets meer tijd nodig hebben om al die nieuwe woordjes onder de knie te krijgen dan een twintigjarige studiegenoot. Dat betekent echter niet dat de 45-jarige zijn doel niet zou kunnen bereiken: dankzij de nodige motivatie en belangstelling zet hij tijdens het examen Spaans even uitstekende prestaties neer.

Op hogere leeftijd is het vooral het opdiepen van informatie dat wat trager verloopt. ‘Geef me dat ding daar eens’, zeggen we dan gauw, wanneer we eigenlijk ‘die pen’ bedoelen. Er is geen sprake van dat we het woord ‘pen’ vergeten zouden zijn, het duurt gewoon iets langer voor het in ons opkomt. Niet op een woord kunnen komen overkomt mensen van elke leeftijd, maar naarmate we ouder worden gebeurt het net iets vaker.

Bijkomend element is dat het op latere leeftijd moeilijker wordt om gedurende langere tijd de aandacht ergens op te vestigen. Vermoedelijk is dit omdat we iets sneller vermoeid raken. Dus wordt het des te belangrijker om selectief te zijn en bewuste keuzes te maken in de dingen die onze aandacht waard zijn. Het grootste deel van de lichte vergeetachtigheid die eigen is aan het ouderworden, kunnen we probleemloos compenseren door voldoende tijd te nemen voor de dingen die we absoluut willen onthouden.

De grote voorsprong die de kennis en ervaring ons biedt, verliezen we immers niet. Heb vooral vertrouwen in uw geheugen. Als u al op voorhand denkt dat u iets toch nooit zult kunnen onthouden, dan zal het u waarschijnlijk ook niet lukken. Als u gelooft in uzelf, lukt het veel beter. Hetzelfde geldt voor mensen met een panische angst voor dementie. De minste vergetelheid leidt hen zo af van de kern van de zaak dat ze daarvoor onvoldoende aandacht hebben om de informatie nog naar behoren op te slaan.

Hoe werkt ons geheugen?

Begrijpen hoe ons geheugen werkt is essentieel om het zo goed mogelijk te doen functioneren. Iets onthouden omvat drie opeenvolgende activiteiten: u neemt informatie op, u bewaart ze en u diept ze later opnieuw op.

  • Het opnemen van informatie. De zintuigen vangen informatie op en seinen die via de zenuwbanen door naar de hersenen, die de informatie verwerken. Het is echter onmogelijk om alle prikkels die onze zintuigen opvangen te verwerken. Daarom wordt er voortdurend een selectie gemaakt.
  • Het bewaren van informatie. De prikkels die van de zintuigen komen, worden opgenomen door het zintuiglijke geheugen. Dit houdt alle prikkels zeer korte tijd vast, en schuift ze daarna door naar het werk- of kortetermijngeheugen. Hier blijft de informatie hooguit een halve minuut bewaard. Alleen door ze te herhalen kan ze langere tijd in het werkgeheugen opgeslagen blijven. Een deel van de informatie die wij opvangen wordt uiteindelijk in het langetermijngeheugen opgeslagen, dat een onbeperkte opslagcapaciteit bezit. Hier worden gegevens die iets met elkaar te maken hebben ook aan elkaar ‘geknoopt’. Ook emoties (angst, depressie,... ) spelen hierbij een rol.
  • Het opdiepen van informatie. We hebben niets aan al die opgeslagen informatie als we ze niet ten gepaste tijd kunnen opdiepen. Hierbij speelt het werkgeheugen een belangrijke rol. Meestal kost het opdiepen van informatie geen enkele moeite. Soms moeten we echter bewust op zoek gaan.
    Dan moeten we ons eerst afvragen of het wel zin heeft te gaan zoeken. Meestal weten we vrij nauwkeurig wat we wel en niet hebben opgeslagen. In tweede instantie zoeken we naar aanwijzingen: elementen die in ons geheugen ‘vastgeknoopt’ zijn aan het gegeven dat we zoeken. Hoe meer van deze aanwijzingen we hebben, hoe gemakkelijker we iets kunnen opdiepen.

Tijdelijke stoorzenders

Stress. Wanneer we te veel onder stress staan, laat ons geheugen vaker steken vallen. Voor het geheugen werkt die verhoogde spanning immers blokkerend. U gaat snelsnel snel wat geld afhalen aan de bankautomaat en kent plots de code van uw bankkaart niet meer. Dat is u nog nooit overkomen. Paniek! Even rustig en diep ademhalen volstaat meestal om plots een ingeving te krijgen en uw geheugen over deze tijdelijke black-out heen te helpen.

Een ander voorbeeld: u vertrekt morgen met vakantie. Leuk vooruitzicht! Maar u moet tot het laatste moment werken en dan de koffers nog pakken. Door de spanning, ook al is het in het vooruitzicht van iets leuks, vergeet u tal van dingen in uw koffer te steken die u echt nodig hebt.
Omgekeerd kan ook. Als de spanning te beperkt is, zijn we onvoldoende alert. Denk maar eens aan een saaie voordracht die u bijwoont. Achteraf zult u zich maar weinig herinneren van wat de spreker u heeft trachten bij te brengen.

Verdriet. Ook verdriet en stemmingsproblemen hebben een nefaste invloed op de geheugencapaciteit. Eigenlijk komt dat gewoon omdat we er dan niet in slagen voldoende aandacht op te brengen voor andere dingen dan voor de oorzaak van ons verdriet. Tijdens het verwerkingsproces krijgen dagelijkse dingen minder aandacht en worden ze sneller vergeten.

Conditie. Last but not least heeft onze lichamelijke conditie een niet te onderschatten invloed. Vermoeidheid, pijn, slaapgebrek,... er zijn tal van lichamelijke klachten die ons beletten om optimaal te functioneren en een negatieve invloed hebben op ons geheugen. Eerst de oorzaak van deze fysieke dip wegwerken, luidt dan de boodschap!

Algemene strategieën

De aandacht is er, we zijn gemotiveerd, we hebben de stoorzenders zoveel mogelijk uitgeschakeld. Kunnen we dan nog iets doen om ons geheugen te verbeteren? Jazeker! We kunnen geheugenstrategieën leren toepassen (zie kaderstuk Geheugenstrategieën in een notendop). Net zoals u bij fysieke oefeningen bepaalde spiergroepen traint, moet u er rekening mee houden dat het geheugen uit veel verschillende onderdelen bestaat en dat er geen oefeningen bestaan waarmee u het geheugen in zijn geheel kunt verbeteren. Meestal kiest u onbewust voor een bepaalde geheugenstrategie maar door bewust een andere strategie toe te passen, kunt u dingen die u moeilijk onthoudt beter opnemen. En hoe beter informatie opgeborgen zit in uw langetermijngeheugen, hoe makkelijker u ze later kunt oproepen.

Eerst en vooral zijn er algemene strategieën: methodes die de omstandigheden verbeteren zodat we beter onthouden. Leren op een bewuste manier keuzes te maken uit de gigantische hoeveelheid informatie die elke dag op ons afkomt, bijvoorbeeld. En leren voldoende tijd en aandacht te besteden aan wat belangrijk genoeg is om het te onthouden. Dit kan door langer naar iets te kijken, in gedachten commentaar te geven of vragen te stellen.

Hierbij kunt u ook gebruik maken van hulpmiddelen zoals pen en papier. Terwijl u iets opschrijft, besteedt u er automatisch extra tijd en aandacht aan. Bovendien wordt het geheugen via onze zintuigen extra geprikkeld. En daarenboven valt er een zekere angst om te vergeten van onze schouders – we kunnen immers steeds op onze notities terugvallen – waardoor het geheugen beter gaat functioneren. Notities kunnen vele vormen hebben: een boodschappenlijstje, een post-it op de koelkast, een agenda waarin we onze afspraken noteren, een dagboek, een verjaardagskalender, de notulen van een vergadering,...

Ook voorwerpen kunnen helpen om dingen niet te vergeten. Een lege fles bij de deur zal u eraan herinneren dat u de volgende dag het glas naar de glascontainer moet brengen. Een knoop in uw zakdoek kan u eraan herinneren dat u iets niet mag vergeten. Zelfs al maakt de knoop niet concreet duidelijk wat u moest onthouden, toch volstaat deze aanwijzing meestal.

Interne strategieën

Interne strategieën zijn processen die zich in ons hoofd afspelen en die we kunnen gebruiken om iets beter te onthouden. De belangrijkste zijn: vooruitkijken, herhalen, structureren, verbanden leggen en visualiseren.

Vooruitkijken. Bij het vastleggen van informatie kunnen we meteen vooruitkijken naar de omstandigheden waarin we deze informatie zullen nodig hebben. Een voorbeeld: u studeert voor een examen. Weet u dat het om een examen met open vragen gaat, dan moet u de informatie zo opslaan dat u ze zonder extra aanwijzingen weer kunt opdiepen. Gaat het om een examen met meerkeuzevragen, dan weet u dat de andere mogelijke antwoorden u nog kunnen helpen.

Herhalen is de bekendste en doeltreffendste strategie, maar ze kost veel tijd en inspanning. Het is echter alleen zinvol voor dingen die u echt letterlijk uit het hoofd moet kennen. Ervaring heeft uitgewezen dat het beter is informatie vaak en kort te herhalen, dan één keer gedurende een langere tijd. Een papiertje op verschillende plaatsen in huis hangen, zodat u de leerstof kunt herhalen telkens als u zo’n lijstje tegenkomt, is een eenvoudig hulpmiddel.

Structureren is niets anders dan actief een bepaalde, volgens u logische orde aanbrengen in datgene dat u wilt onthouden. Zo kunt u de informatie beter opslaan en makkelijker terugvinden.

Verbanden leggen is een actieve manier van ‘knopen’ leggen in ons geheugen. De informatie die we opslaan wordt gelinkt aan informatie die reeds in het geheugen aanwezig is. Moet u bijvoorbeeld iets onthouden over verschillende personen, dan kunt u elk element koppelen aan een uiterlijk kenmerk van de persoon bij wie dit element hoort.

Bij dingen waar heel moeilijk een verband tussen te leggen is, kan een ezelsbruggetje uitkomst bieden. Een ezelsbruggetje dat waarschijnlijk iedereen kent, is ’t kofschip’: een werkwoord waarvan de stam eindigt op een van de medeklinkers van dit woord, heeft een voltooid deelwoord op t. Een ander trucje om verbanden te leggen tussen dingen met weinig samenhang, is ze op muziek of op rijm te zetten. U hebt vast al ondervonden dat het moeite kost om een tekst uit het hoofd te leren, terwijl de tekst van een liedje dagenlang spontaan in uw geheugen blijft hangen.

Visualiseren Wat we zien, onthouden we beter. Daarom kan het helpen om beelden te vormen van wat we willen onthouden. Woordjes uit het hoofd leren gaat een stuk makkelijker als u elk woord koppelt aan een beeld. Het gebruik van deze strategie vergt nogal wat oefening, maar is in talrijke situaties bruikbaar. Dat mag blijken uit de concrete voorbeelden van praktijksituaties die we verder in deze tekst beschrijven.

Namen onthouden in de praktijk

Namen onthouden is geen makkelijke klus. Strategieën die kunnen helpen bij het opnemen van nieuwe namen zijn onder meer:

Selecteren. Tracht niet meteen te veel namen tegelijk te willen onthouden. Concentreer u in een onbekend gezelschap eerst op de namen van uw buren, nadien op deze van de anderen.

Extra tijd en aandacht besteden. Luister goed naar de naam wanneer iemand zich voorstelt. Hebt u hem niet goed verstaan, vraag dan om hem te herhalen. Of herhaal hem zelf.

Een naam noteren heeft veel voordelen. u hoort hem niet alleen maar ziet hem ook, u kunt later nog eens op uw papiertje kijken en u kunt er zelfs enkele kenmerken van de persoon bij noteren die later als aanwijzing kunnen dienen om gegevens uit het geheugen op te diepen.

De naam herhalen kunt u tijdens het gesprek meerdere keren doen. Het is een doeltreffende strategie om iets letterlijk te onthouden.

Verbanden leggen. Doet de naam u ergens aan denken, dan koppelt u die twee informaties aan elkaar. Kent u bijvoorbeeld nog iemand met dezelfde naam?

Visualiseren. Sommige mensen geven spontaan een hint als ze zich voorstellen. Zo stelt iemand van de redactie van Plus Magazine zich aan de telefoon altijd voor als: ‘mevrouw Plume, zoals een pluim in het Frans’. Het beeld van de pluim maakt het makkelijker om haar naam te onthouden én om te weten hoe hij geschreven wordt.

Getallen onthouden in de praktijk

Telefoonnummers, huisnummers, rekeningnummers, geboortedata, pincodes,... We moeten in het dagelijkse leven vrij veel getallen uit het hoofd leren. De volgende truucjes kunnen helpen.

Selecteren. Hoe meer getallen een rol gaan spelen in ons leven, hoe belangrijker het wordt om verstandig te selecteren. Moet u elk getal werkelijk uit uw hoofd kennen, of kan het anders? Tracht in ieder geval niet te veel cijfers en getallen tegelijk uit het hoofd te leren.

Noteren. Al wordt het bijv. in het geval van een pincode afgeraden ze te noteren, toch bestaan er tal van trucjes om dit te doen zonder gevaar. U noteert bijvoorbeeld de naam van een niet-bestaand familielid en geeft deze persoon een telefoonnummer waarin u uw pincode verwerkt. Of u integreert de code in een datum die u ergens noteert als een verjaardag die u niet mag vergeten.

Structureren is zinvol om cijferreeksen te onthouden. Ze laten zich makkelijker onthouden als u ze logisch indeelt. Het getal 334556 laat zich bijv. makkelijker onthouden als u het beschouwt als een opeenvolging van aparte cijfers dan als combinatie van tweecijferige getallen (33 45 56). Andere trucjes om getallen te structureren is er een rekensom van maken, de nummers in een rijmpje te verwerken of ze op een melodietje zetten.

Verbanden leggen. Getallen kunnen makkelijker onthouden worden als ze in verband kunnen gebracht worden met iets dat een betekenis heeft voor u. Om bijvoorbeeld 4712 te onthouden denkt u ‘eau de cologne plus 1’ of om 3749186 te onthouden, denkt u ‘drie mensen van 74, 91 en 86 jaar’.

Visualiseren Ook bepaalde handelingen visualiseren kan helpen. Een pincode kunt u zich soms herinneren door te denken aan het patroon dat uw vinger aflegt over de toetsen. Hetzelfde geldt voor een telefoonnummer op de toetsen van een telefoon. Wat ook kan helpen is in gedachten een grafiek maken van de cijfers. Moet u bijv. 7429 onthouden, dan kunt u in gedachten een blokjesdiagram voor u zien dat een aanwijzing vormt om u de juiste cijfers te herinneren.

Wilt u meteen aan de slag om uw brein te trainen? Ga dan meteen naar Plusgeheugen.be!

Hoe werkt ons brein?

Partner Content