De vele levens van Mariemont

Wat ooit een jachtpaviljoen, een prinsenverblijf en later een kasteel van steenkoolbazen was, herbergt vandaag één van de belangrijkste musea van België. Het koninklijk domein van Mariemont is een romantisch paradijs tussen kunst en ruïnes.

Het reusachtige standbeeld, gevat in de muur, lijkt over een zuilengang met antieke beelden te waken. Niemand die nog kan zeggen wat het voorstelt. Waarschijnlijk een Egyptische koningin, maar wie? Cleopatra? Het beeld is slechts een fragment van een bijna acht meter hoog kunstwerk uit de eerste eeuw voor Christus en afkomstig uit de Nijldelta net buiten Alexandrië. Er zijn aanwijzingen dat het om Cleopatra gaat, maar zeker is dat niet. Het stenen gezicht geeft zijn geheim niet prijs en lijkt wat plagerig te glimlachen. Wat ons meteen bij de tweede vraag brengt: hoe is dit werk, en alle archeologische schatten die het omringen, ooit in Morlanwelz terechtgekomen – het hart van het Henegouwse mijnbekken? Bij deze streek denk je spontaan aan economisch verval, afgeleefde arbeidershuisjes en – onterecht – aan weinig interessants qua cultuur en erfgoed.

Om het merkwaardige lot van het domein van Mariemont te begrijpen, moeten we terug naar de 16de eeuw. De streek is dan nog een en al woud en voor de machtigen der aarde een gewaardeerd jachtgebied. “Dus laat de zus van Keizer Karel hier een jachtpaviljoen bouwen”, vertelt Laurence, die gidst op het domein. “Haar naam is Maria van Hongarije en omdat het paviljoen wordt opgetrokken op een heuvel, krijgt de plek de naam Mariemont of berg van Maria”. Het gebouw moet een onderkomen bieden aan het jachtgevolg en is niet meer dan een stevige maar ruwe toren, die meer op een middeleeuwse vesting dan op een lustslot lijkt.

Met de komst van de aartshertogen Albrecht en Isabella (1598) krijgt Mariemont het aanzien van een prinsenverblijf, compleet met Franse tuinen en waterpartijen. Beroemde schilders uit die tijd – zoals Jan Brueghel of de Fluwelen Brueghel -, leggen het domein graag op doek vast, waardoor het snel bekendheid verwerft in heel Europa. Zo bekend dat Lodewijk XIV het zich enkele decennia later met geweld toe-eigent en toevoegt aan de lijst van koninklijke verblijven. Wanneer kort daarna onze streken in handen van de Habsburgers vallen, laat Karel van Lotharingen, voorlaatste gouverneur van de Oostenrijkse Nederlanden, het domein ombouwen tot een echt paleis en een decor van grootse feesten. Aan al deze pracht en praal komt in 1794 door een brand en plunderingen echter een einde tijdens de oorlogen na de Franse Revolutie.

Steenkoolbazen

Wanneer het domein, dat te koop staat, in handen komt van de Warocqué’s, een familie van Waalse ondernemers, bestaat Mariemont enkel nog uit bossen, ruïnes en overwoekerde tuinen. “Ze zijn vooral geïnteresseerd in de steenkoolrijkdom van de streek – je moet hier niet diep te graven om steenkool boven te halen. Op korte tijd verandert het landschap in mijnschachten en putten”, legt mijn gids uit.

Nicolas, de pater familias, maakt snel fortuin en laat op de plek van het vroegere paleis en omgeving een neoklassiek kasteel bouwen, omgeven door een Engelse tuin. De familie, intussen één van de rijkste van België, sticht al snel een dynastie van lokale machthebbers, die van vader op zoon tot burgemeester worden verkozen. Ze tonen zich paternalistische weldoeners voor hun arbeiders, die ook hun kiezers zijn. “Ook vandaag vind je in de streek nog veel gebouwen die de naam van een Warocqué dragen. Hun invloed is nog altijd zichtbaar. Het waren zeker geen heiligen maar, in tegenstelling tot andere mijnsites, hebben ze heel wat voor het welzijn en de veiligheid van de mijnwerkers gedaan.”

De Warocqué’s zijn niet alleen gewiekste zakenlui, ze zijn ook grote kunstliefhebbers. Met elke nieuwe generatie wordt het park verrijkt met zeldzame planten en vullen de kamers van het kasteel zich met meer kunstwerken. Met Raoul Warocqué (1870- 1917), de laatste erfgenaam in rechte lijn, bereikt de verzameling een hoogtepunt. Deze Vrijmetselaar, liberaal, kunstminnaar en levensgenieter met een tomeloze nieuwsgierigheid en een reusachtig fortuin, weet zijn geld, met kennis van zaken, te spenderen aan zijn talrijke passies. Tussen de ruïnes en exotische planten verschijnen beelden van Rodin en van Jef Lambeau (maker van De Menselijke Driften in het Jubelpark). “De Engelse tuin, met zijn kronkelpaden en rotspartijen, weet de vele decoratieve elementen tot het laatste moment aan het zicht van de wandelaar te onttrekken. Alles is gericht op het creëren van een pitoresk tafereel.” Sommige beelden waren voor die tijd behoorlijk gewaagd, zoals de Triomf van de Vrouw – een beeld dat de vrouwelijke anatomie blootlegt.

Raoul Warocqué toont ook interesse voor beelden en objecten uit de oudheid en laat zich daarbij adviseren door archeoloog Franz Cumont, conservator van het toekomstige Jubelparkmuseum. “Dat verklaart meteen de rijke verzameling en de waarde van de aangekochte stukken.” Onze industriebons bouwt ook de al goed gevulde familiebibliotheek verder uit, alweer bijgestaan door experts. Zo verwerft hij brieven van beroemde gekroonde hoofden, originele partituren van Beethoven en Chopin, en het manuscript van de Legende van Uilenspiegel van Charles De Coster.

Toch moet onze verzamelaar zijn passie een tijdlang onderdrukken. Zijn moeder – een behoudsgezinde kwezel met wie hij een haat-liefdeverhouding heeft – is niet bepaald opgezet met de aankopen van haar zoon. “Ze wil geen antieke beelden in het kasteel en dus laat haar zoon een Romeins badhuis bouwen in het park om ze in onder te brengen”, hoor ik van de gids. “Pas na de dood van zijn moeder kan Raoul zijn gang gaan. Al snel laat hij aan het hoofdgebouw twee vleugels aanbouwen om zijn collecties uit te stallen.”

Zaaier van schoonheid

Vanaf dan staat er geen maat meer op de cultuurhonger van de laatste telg van de Warocquédynastie. Naast zijn liefde voor de oudheid en voor moderne kunst, heeft hij ook een passie voor reizen, porselein en het Verre Oosten. En dus krijgt het park er een bewoner bij, meteen een primeur voor Europa: een reusachtig boeddhabeeld dat hij op een reis door Japan heeft aangekocht. In geen tijd wordt het domein van Mariemont de thuishaven van kunst en planten uit de hele wereld, “een bijzondere wereld, die natuur en cultuur uit oost en west verenigt, en zowel het verstand als de zintuigen beroert.”

Raoul Warocqué overlijdt in 1917, tijdens de Eerste Wereldoorlog, ongehuwd en zonder kinderen. Hij laat zijn domein na aan de Belgische staat, op twee voorwaarden: de collecties en het domein moeten één geheel blijven en in het park moet een mausoleum worden gebouwd voor de familie. Dat laatste evenwel pas nadat de Belgische Staat een afwijking op de begraafplaatswetgeving toestaat. Zo wordt het domein van Mariemont één van de meest vreemde en meest eclectische musea van België. Vandaag rust Raoul Warocqué vlakbij een beeld van Constantin Meunier waarmee hij zichzelf sterk vereenzelvigde: dat van De Zaaier. Een zaaier van kennis en schoonheid.